Τοπία με προστιθέμενη αξία

Θα μιλούσε κανείς σήμερα για τα Ζαγοροχώρια εάν δεν βρίσκονταν δίπλα στον Βοϊδομάτη και στο μοναδικής ομορφιάς φαράγγι του Βίκου; Θα ήταν διάσημα τα χωριά του Ανατολικού Πηλίου αν δεν ήταν σπαρμένα μέσα στα δάση των Κενταύρων; Τα ανθρώπινα αποτυπώματα στον χώρο είναι πάντα συνδεδεμένα με τη φυσική έκταση και τα χαρακτηριστικά του τοπίου που τα περιβάλλει, δημιουργώντας ένα ανεκτίμητο περιουσιακό απόθεμα, μια «προίκα» για κάθε χώρα που τα φιλοξενεί.

Είναι τα λεγόμενα «πολιτιστικά τοπία», μια έννοια η οποία έχει κυρίως προωθηθεί από τηνUNESCO(Παγκόσμια Επιτροπή Κληρονομιάς –WorldHeritageCommittee). Συνολικά, σε παγκόσμια κλίμακα,στον κατάλογό της περιλαμβάνονται86 πολιτιστικά τοπία –από το Χαμένο Βουνό (Monte Perdido) στα Πυρηναία και τις περιοχές αμπελώνων στη Βουργουνδία και στο Μπορντό έως το Αρχιπέλαγος Βέγκα στη Νορβηγία.

Σε περιοχές Natura

Στην Ελλάδα για πρώτη φορά το Πολιτιστικό Ιδρυμα του Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ), σε συνεργασία με ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Πατρών, δημιούργησε μια βάση δεδομένων για όλα τα πολιτιστικά τοπία εντός των προστατευόμενων περιοχών Natura 2000. Η ερευνητική ομάδα, η οποία εργάστηκε υπό τον συντονισμό του καθηγητή κ. Παναγιώτη Δημόπουλου, αναζήτησε τοπία που αποτυπώνουν τηναλληλεπίδραση ανθρώπου και φύσης στο πέρασματων χρόνων.

Το 70% της έκτασης των Natura στη χώρα μας, όπως προέκυψε, έχει χαρακτηριστικά που αντιστοιχούν σε πολιτιστικά τοπία.Η μελέτη επικεντρώθηκε στις περιοχές Natura καθώς για αυτές υπάρχει, βάσει της εθνικής και κοινοτικής νομοθεσίας, υποχρέωση κατάρτισης διαχειριστικών σχεδίων, στα οποία το ΠΙΟΠ υποστηρίζει ότι θα πρέπει να αναδεικνύουν τη σύνδεση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς.

Οι περιοχές που μπορεί να χαρακτηριστούν ως κύριες ενότητες πολιτιστικών τοπίων βρίσκονται στα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, με την Κρήτη να αποτελεί τη σημαντικότερη ενότητα. Ακολουθούν εκτάσεις σε Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα. Ειδικότερα, οι περιοχές της Χίου, της Τήνου, της Σαμοθράκης, της Στυμφαλίας και της Βόλβης κυριαρχούνται από σχηματισμούς πολιτιστικών τοπίων. Αντίθετα, η Βόρεια Ελλάδα, αν και διαθέτει σημαντικές περιοχές με πολιτισμικά χαρακτηριστικά του τοπίου, κυριαρχείται από φυσικούς σχηματισμούς.

Τα κορυφαία

Οταν όμως έγινε ταυτόχρονα από τους ερευνητές η αξιολόγηση των περιοχών βάσει των φυσικών σχηματισμών και των πολιτισμικών τους χαρακτηριστικών (π.χ. ύπαρξη αρχαιολογικών χώρων και παραδοσιακών οικισμών, σημαντικών στοιχείων λαογραφίας, θρησκευτικών παραδόσεων κ.ά.), προέκυψε ότι η Χίος, η Σαμοθράκη, το Μαίναλο, η Στυμφαλία, το Πήλιο, τα Ζαγοροχώρια και η περιοχή της Βόλβης αναδεικνύονται ως περιοχές με εξέχουσα πολιτιστική αξία, με την περιοχή του Πηλίου να βρίσκεται στις πρώτες θέσεις της κατάταξης μαζί με τις περιοχές της Κρήτης. Η Ελλάδα, όπως και η Μεσόγειος, χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία και πολύ υψηλό αριθμό πολιτιστικών τοπίων, αριθμός που βαίνει μειούμενος όσο μεταβαίνουμε στην Κεντρική και στη Βόρεια Ευρώπη.

«Πιστεύω ότι για να προστατευθεί και να αναδειχθεί το ελληνικό τοπίο χρειάζεται να συναντηθούν σε αυτό ο πολιτισμός και το περιβάλλον. Μόνο έτσι μπορεί η διαχείρισή του να είναι ολοκληρωμένη. Η μελέτη που πραγματοποιήσαμε για τα πολιτιστικά τοπία έχει το έναυσμά της στη συνεργασία του Ιδρύματος με την UNESCO»επισημαίνει η πρόεδρος του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς κυρίαΣοφία Στάικου. Η μελέτη, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, καταγράφει, σύμφωνα με την πρόεδρο του ΠΙΟΠ, «τοπία που είναι «ζωντανά», ουσιαστικά περιοχές που αποτυπώνουν την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τη φύση στο πέρασμα των χρόνων, αυτό δηλαδή στην πραγματικότητα είναι ένα πολιτιστικό τοπίο». Πρόκειται για νέες διαδρομές πολιτισμού,«ένα νέο αφήγημα για να γνωρίσουμε το περιβάλλον και τον πολιτισμό μας» τονίζει η κυρία Στάικου. Οι μορφές του τοπίου, οι οποίες αποτελούν διαχρονικά σταθερές μονάδες μειδιαίτερα χαρακτηριστικά(π.χ. καλλιεργητικές αναβαθμίδες, αλυκές, ορεινοί βοσκούμενοι λειμώνες, ορεινές καλλιέργειες αμπέλουκ.λπ.), αλληλεξαρτώμενες από την ανθρώπινη δραστηριότητα και ευημερία, αποτελούν για την Ελλάδα τα πολιτιστικά της τοπία –συχνά αναφέρονται και ως παραδοσιακά τοπία ή περιοχές με παραδοσιακό χαρακτήρα.

Πιέσεις και επιπτώσεις

Σύμφωνα με τον Κώστα Καρτάλη, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και επιστημονικό σύμβουλο του ΠΙΟΠ, «πολλά από τα τοπία αυτά δέχονται σοβαρές ανθρωπογενείς πιέσεις, με αποτέλεσμα να αλλάζει η φυσιογνωμία τους, ενώ τα τελευταία έτη διαπιστώνονται και σημαντικές επιπτώσεις λόγω της κλιματικής αλλαγής».

Η εγκατάλειψη των παραδοσιακών χρήσεων γης και δραστηριοτήτων αποτελεί μια διαρκή απειλή καθώς το μωσαϊκό και η ετερογένεια του τοπίου εξαφανίζονται και μετατρέπονται σε αμιγώς φυσικές, περιορίζοντας την προστιθέμενη πολιτιστική αξία της κάθε περιοχής.

Αλλωστε τα πολιτιστικά τοπία δεν είναι μουσειακά αντικείμενα, είναι κατοικημένα, ζωντανά τοπία.

Σύμφωνα με το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών, αλλάζουν με τον ίδιο ρυθμό με τον οποίον ο πολιτισμός, το κλίμα και ο φυσικός περίγυρος αλλάζουν εντός και γύρω από αυτά. Ο χαρακτήρας του τοπίου αντικατοπτρίζει έτσι τις αξίες των ανθρώπων που το διαμόρφωσαν και που συνεχίζουν να ζουν σε αυτό. Ο ίδιος ο πολιτισμός είναι η διαμορφώτρια δύναμη.

Η συνεχώς αυξανόμενη πίεση από τον σύγχρονο τρόπο ανάπτυξης συχνά επιδρά βίαια στα τοπία και υποβαθμίζει τον χαρακτήρα που διατηρούσαν επί αιώνες ή ακόμα τα καταστρέφει ολοσχερώς. Η διατήρηση αυτών των τοπίων στις περισσότερες δυτικές χώρες αποτελεί σήμερα αντικείμενο επιστημονικής έρευνας και προβληματισμού.