Θα είναι το 2017 έτος αντεπανάστασης;

Θα είναι το 2017 –έτος μέσα στο οποίο συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη «μεγάλη» Ρωσική Επανάσταση (1917) και 60 από την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης (δημιουργία Ευρωπαϊκής Κοινότητας / Ενωσης) –ο χρόνος της ευρωπαϊκής αντεπανάστασης; Το 2016, έτος Shakespeare (400 χρόνια από τον θάνατο του βάρδου), κλείνει με ζοφερό τρόπο. Υπήρξε από πολλές απόψεις annus horribilis, έτος απεχθές, τραγικό. Πληθώρα εξελίξεων / γεγονότων / εκδηλώσεων σημάδεψαν αρνητικά τον χρόνο αλλά αναντίρρητα οι εκβάσεις τριών εκλογικών διαδικασιών μπορεί να αποδειχθούν τα καταλυτικά γεγονότα για την Ευρώπη αλλά και το παγκόσμιο σύστημα συνολικά:

Πρώτον, η έκβαση του δημοψηφίσματος στο Ηνωμένο Βασίλειο υπέρ της εξόδου της χώρας από την Ευρωπαϊκή Ενωση – ΕΕ (Brexit).

Δεύτερον, η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ –ενός απρόβλεπτου, ακραίου, εκκεντρικού δισεκατομμυριούχου –στην προεδρία των ΗΠΑ, της ηγέτιδας δύναμης του πλανήτη για να εκφράσει μάλιστα τα πλέον ευπαθή τμήματα της αμερικανικής κοινωνίας! Το παράλογο και το τραγικό στην αποθέωσή του.

Τρίτον, η αρνητική έκβαση του δημοψηφίσματος στην Ιταλία για τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις (μείωση εξουσιών Γερουσίας κ.λπ.) που ρίχνει τη χώρα σε περίοδο πολιτικής αβεβαιότητας και αστάθειας, και την Ευρωπαϊκή Ενωση σε βαθιά υπαρξιακή αγωνία. Η Ιταλία, αντίθετα με τη Βρετανία, είναι η (ιδρυτική) χώρα-μέλος που μέσα από ένα πολιτικό ή οικονομικό ατύχημα μπορεί να συμπαρασύρει σε κατάρρευση όλο το σύστημα της Ενωσης.

Αλλα γεγονότα επίσης τραυμάτισαν βαθύτατα το 2016, όπως οι τρομοκρατικές επιθέσεις, η συνεχιζόμενη προσφυγική / μεταναστευτική κρίση, η εντεινόμενη αιματοχυσία στη Συρία, η υποχώρηση της δημοκρατίας (Τουρκία, Ρωσία κ.α.), η συρρίκνωση της παγκοσμιοποίησης, η ευρύτερη αστάθεια και απροβλεπτικότητα στο διεθνές περιβάλλον, οι νέες απειλές και κίνδυνοι κ.λπ.

Σωρευτικά όλες αυτές οι εξελίξεις χρωματίζουν τόσο καταθλιπτικά τον χρόνο που κλείνει με μια γενικευμένη αίσθηση ότι έχουμε φθάσει σ’ ένα κομβικό σημείο, σε μια αλλαγή παραδείγματος (paradigm shift) για την ανθρωπότητα, σε μια αντίληψη ότι η έννοια και η σταθερή πορεία προς την πρόοδο έχουν φθάσει στο τέλος τους. Οι ΗΠΑ ιδιαιτέρως κατακλύζονται τον τελευταίο καιρό από αναλύσεις, βιβλία, άρθρα για το «Τέλος της προόδου».

Εχει φθάσει όμως αυτό το «τέλος»; Ή απλώς η απάντηση εξαρτάται από τον χρονικό ορίζοντα βάσης και αναφοράς που θέτουμε για τις εκτιμήσεις και προβολές μας στο μέλλον; Ο σουηδός καθηγητής J. Norberg σ’ ένα σημαντικό ανορθόδοξο βιβλίο του που μόλις κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Πρόοδος» («Progress, Ten Reasons to Look Forward to the Future», Λονδίνο, OneWorld, 2016) υποστηρίζει ότι παρ’ όλα τα δυσάρεστα που συμβαίνουν γύρω μας τα τελευταία χρόνια «η ανθρωπότητα ουδέποτε βρισκόταν σε καλύτερη κατάσταση»! Με αναφορά σε δέκα ξεχωριστούς κεντρικούς δείκτες (προσδοκώμενο όριο ζωής, φτώχεια, βία, εύρος ελευθεριών, υγιεινή, τρόφιμα, κ.ά.) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πρόοδος είναι λίγο ως πολύ σταθερή και θα συνεχιστεί παρά τις οποιεσδήποτε πρόσκαιρες οπισθοδρομήσεις. Και προειδοποιεί ότι η παραγνώριση της προόδου που έχει ή μπορεί να συντελεστεί «μας οδηγεί ορισμένες φορές στον πειρασμό να δοκιμάσουμε την τύχη μας με δημαγωγούς που μας προσφέρουν τις εύκολες, απλοϊκές λύσεις, με υποσχέσεις ότι θα κάνουν τις χώρες μεγάλες και τρανές ξανά με τον κρατικό έλεγχο των οικονομιών, τον προστατευτισμό, την καταδίωξη των μεταναστών, την αυταρχική διακυβέρνηση κ.λπ. Και αυτό συμβαίνει γιατί έχουμε συνήθως κοντή μνήμη για το παρελθόν μας…».

Η κοντή μνήμη του παρελθόντος μπορεί πράγματι να οδηγήσει την Ευρώπη αλλά και τον κόσμο ολόκληρο στην αντεπανάσταση του 2017. Ενώ η επανάσταση πριν από 100 χρόνια (1917) ήταν η επανάσταση του διεθνισμού (ανεξάρτητα από την κατάληξη και τις συνέπειές της), η αντεπανάσταση του 2017 υπόσχεται να είναι αυτή του λαϊκισμού, πρωτόγνωρου εθνικισμού, της επιστροφής στο παρελθόν. Η αντεπανάσταση –εάν συμβεί τελικά –θα απελευθερώσει όλες τις καταστροφικές δυνάμεις που ρήμαξαν την ευρωπαϊκή ήπειρο τον περασμένο αιώνα. Θα είναι η πλέον επώδυνη ήττα της λογικής και ο θρίαμβος του παραλόγου, της αφροσύνης (A. Marcuse, «Reason and Revolution» / «Λογική και Επανάσταση»). Στις ΗΠΑ η αντεπανάσταση εκφράζεται στο πρόσωπο του νεοεκλεγμένου προέδρου Ντόναλντ Τραμπ που σε περίπου έναν μήνα θα είναι στον Λευκό Οίκο και ο κόσμος κρατά την αναπνοή του. Η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη των πολυμερών θεσμών και κανόνων κινδυνεύει. Στην Ευρώπη οι εκλογικές αναμετρήσεις του έτους σε Ολλανδία, Γαλλία (κυρίως), Γερμανία και ενδεχομένως Ιταλία θα κρίνουν εάν τελικά θα έχουμε την αντεπανάσταση του καταστροφικού εθνολαϊκισμού, της ήττας της ορθολογικής Ευρώπης και της βαθύτερης ενοποίησης ή όχι. Κανένα σενάριο δεν μπορεί να αποκλεισθεί, ιδιαιτέρως με την εμπειρία που έχουμε από τις περιπτώσεις Βρετανίας και ΗΠΑ.

Η επικράτηση της εθνολαϊκιστικής αντεπανάστασης δεν είναι όμως αναπόφευκτη. Η περίπτωση της Αυστρίας το δείχνει. Αλλά και η βασική προϋπόθεση για την αποτροπή της αντεπανάστασης είναι σαφής: οι κοινωνίες θα πρέπει να ανακτήσουν την εμπιστοσύνη στην προοπτική της προόδου, στην ιδέα ότι μπορεί να υπάρξει τελικά καλύτερο μέλλον μέσα από τις δημοκρατικές διαδικασίες. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η μεγάλη ευθύνη των πολιτικών δυνάμεων του ορθολογισμού αλλά και της Ευρωπαϊκής Ενωσης: η οποία οφείλει να στείλει το ισχυρό μήνυμα ότι υπάρχει προοπτική όχι με λόγια αλλά με πράξεις, πολιτικές, δράσεις. Με αλλαγή πολιτικών και επαναπροσέγγιση της ευρωπαϊκής κοινωνίας και των πολιτών.

Για την Ελλάδα το μόνο που συνοπτικά μπορεί να λεχθεί είναι ότι όντως χρειάζεται μια επανάσταση. Την επανάσταση της λογικής και του αυτονόητου καθώς εδώ και κάποια χρόνια βιώνει ήδη την αντεπανάσταση του ανορθολογισμού, του εθνολαϊκισμού και της οπισθοδρόμησης…

Ο κ. Παναγιώτης Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.