Ο αβέβαιος κόσμος που έρχεται

Για να εντοπίσουμε τι είδους αβεβαιότητες θα βιώσουμε το 2017 στην Ευρώπη και στην Ελλάδα πρέπει να ξεκινήσουμε από το παγκόσμιο πλαίσιο.

Μετά το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών τη δεκαετία του ’80, οι εξελίξεις άλλαξαν ριζικά τις δομές και λειτουργίες του παγκόσμιου συστήματος. Συνοπτικά, η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση ενέτεινε τις ανισότητες αφού ο παγκόσμιος πλούτος συγκεντρώθηκε στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας. Από την άλλη μεριά στην Κίνα, και όχι μόνο, η απόλυτη φτώχεια μειώθηκε σημαντικά βγάζοντας έξω από την ακραία εξαθλίωση πάνω από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους. Επιπλέον, η ταχεία ανάπτυξη της Κίνας και άλλων χωρών στη Νοτιοανατολική Ασία, που εν μέρει οφείλεται στην εισροή των πολυεθνικών σε χώρες φθηνής εργασίας, άλλαξε σημαντικά την ισορροπία δύναμης και επιρροής μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας. Για μερικούς παρατηρητές, τα χρόνια που έρχονται ο κινεζικός κολοσσός θα γίνει ο επόμενος πλανητάρχης. Κατ’ άλλους οι ΗΠΑ, λόγω της τεχνολογικής πρωτοπορίας και της κοινωνικής ανάπτυξής τους, θα εξακολουθήσουν να κατέχουν τον ηγεμονικό ρόλο. Τέλος, σε ένα πιο γενικό επίπεδο, η πρωτοφανής ανάπτυξη της τεχνολογίας (εξαιρετικά επικίνδυνη στον κυβερνοχώρο) σε συνδυασμό με την κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού και την ελευθερία κίνησης των κεφαλαίων χωρίς σοβαρούς πολιτικούς ελέγχους οδηγεί σε μια κατάσταση υψηλής αβεβαιότητας. Κατάσταση που εντείνεται ακόμα περισσότερο αν λάβουμε υπόψη πως ο επερχόμενος, απρόβλεπτος πρόεδρος των ΗΠΑ και οι στενοί συνεργάτες του έχουν σαν στόχο τη ριζική αναδιοργάνωση του μεταπολεμικού status quo. Με βάση τα παραπάνω, μπορεί να δει κανείς τον κόσμο που έρχεται σαν μια αμαξοστοιχία που με ιλιγγιώδη ταχύτητα οδηγεί στο άγνωστο.

Περνώντας στο ευρωπαϊκό επίπεδο, η λανθασμένη αρχιτεκτονική της ευρωζώνης (κοινό νόμισμα χωρίς κοινή δημοσιονομική και κοινωνική στρατηγική) και η επιβολή συνεχιζόμενης λιτότητας στη γερμανοκρατούμενη ΕΕ, σε συνδυασμό με τις μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, εντείνουν την ξενοφοβία, τον ρατσισμό και τον αντιευρωπαϊσμό. Στον ευρωπαϊκό Νότο η ανεργία και η κοινωνική περιθωριοποίηση εντείνονται. Βλέπουμε την απαρχή ενός σοβαρού ρήγματος μεταξύ των πιο ανταγωνιστικών χωρών του Βορρά και των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών του Νότου. Αυτό οδηγεί στη μεταφορά πόρων από τις δεύτερες στις πρώτες. Μεταφορά πόρων που είναι πολύ μεγαλύτερη από την ευρωπαϊκή βοήθεια που δίνεται στις πιο φτωχές χώρες. Ετσι η Γερμανία συσσωρεύει πλεονάσματα χωρίς να προχωράει στη δημιουργία σοβαρών αναδιανεμητικών μηχανισμών. Επιπλέον, παρατηρούμε ένα δεύτερο ρήγμα στην Ανατολική Ευρώπη όπου χώρες όπως η Πολωνία δέχονται μεν τα πλεονεκτήματα της Ενωσης αλλά όχι και τις βασικές ευρωπαϊκές αξίες και υποχρεώσεις, όπως την αποδοχή προσφύγων. Τώρα φαίνεται ξεκάθαρα πως η πριν από την εμβάθυνση επέκταση της ΕΕ προς Ανατολάς εμποδίζει την πολιτική ενοποίηση.

Η λύση στα παραπάνω προβλήματα θα ήταν το πέρασμα από τη λιτότητα στην ανάπτυξη και η επιτάχυνση της πολιτικής και κοινωνικής ενοποίησης –πράγμα αβέβαιο. Μερικοί αναλυτές προβλέπουν την κατάρρευση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, άλλοι τη δημιουργία μιας Ευρώπης δύο ταχυτήτων. Η πιο αισιόδοξη πρόβλεψη είναι πως παρά το Brexit και την άνοδο του λαϊκισμού, το ευρωπαϊκό οικοδόμημα θα επιβιώσει επειδή δεν συμφέρει σε κανέναν η επιστροφή στην προευρωζωνική κατάσταση. Αυτό ισχύει και για τη Γερμανία η οποία αν η ΕΕ δεν επιβιώσει θα καταστεί δεύτερης ή και τρίτης κατηγορίας παίκτης όχι μόνο στην παγκόσμια οικονομική αλλά και στη γεωπολιτική αρένα –αφού ο νέος πλανητάρχης αμφισβητεί σε έναν βαθμό την παρούσα οργάνωση, ακόμα και τη χρησιμότητα του ΝΑΤΟ.

Στο εσωτερικό των χωρών της ευρωζώνης, η μείωση της αυτονομίας του κράτους-έθνους και η επακόλουθη αδυναμία του να ελέγξει τις κινήσεις των επιχειρήσεων εντός των εθνικών συνόρων ανέτρεψε τη σχετική ισορροπία δύναμης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Σε αντίθεση με αυτό που συνέβαινε την περίοδο της «χρυσής» σοσιαλδημοκρατικής τριακονταετίας (1945 – 1975), τα συνδικάτα αποδυναμώνονται, το κοινωνικό κράτος συρρικνώνεται και οι ανισότητες εντείνονται. Ολα αυτά σε συνδυασμό με την άνοδο του εθνολαϊκισμού υποσκάπτουν ακόμα περισσότερο τις σαθρές βάσεις της ευρωζώνης. Τέλος, στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε το πρόβλημα ενός είδους τρομοκρατίας που δεν επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες ομάδες ή οργανώσεις αλλά σε όλο τον πληθυσμό μιας χώρας. Πράγμα που εντείνει τη γενικευμένη ανασφάλεια και τον φόβο για τις εξελίξεις που έρχονται.

Δεν χρειάζεται να τονίσω πως σε μια σειρά από αρνητικούς δείκτες η χώρα μας κατέχει τα πρωτεία. Εχουμε το υψηλότερο δημόσιο χρέος, τη μεγαλύτερη ανεργία και τη φτωχοποίηση/περιθωριοποίηση ενός σημαντικού μέρους του πληθυσμού. Σε αυτή την κατάσταση πρέπει να προσθέσουμε το προσφυγικό και μεταναστευτικό πρόβλημα. Πρόβλημα που θα πάρει πολύ πιο εκρηκτικές διαστάσεις αν από τη μια μεριά ξαναρχίσουν οι μαζικές εισροές από την Τουρκία και από την άλλη η Ευρώπη «φρούριο» εξακολουθήσει την τωρινή στρατηγική της.

Τη δύσκολη αυτή κατάσταση τη βιώνει πιο άμεσα η γενιά των νέων ανθρώπων που βλέπει το μέλλον της να καταστρέφεται. Η συνεχιζόμενη κρίση έχει οδηγήσει έναν σημαντικό αριθμό νέων στην αναζήτηση εργασίας στο εξωτερικό –χωρίς να είναι σίγουρη η επιστροφή τους. Οσο για αυτούς που παραμένουν στον τόπο τους, οι περισσότεροι είναι άνεργοι ή κατέχουν αβέβαιες θέσεις μερικής απασχόλησης, θέσεις με πολύ χαμηλούς μισθούς και κακές συνθήκες εργασίας.

Στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε τις μετανεωτερικές συνθήκες που οδηγούν τους νέους σε ένα έντονο υπαρξιακό άγχος. Αυτό συνδέεται με την εξαφάνιση παραδοσιακών αξιών και τρόπων ζωής που οδηγούσαν σε ένα σταθερό πλαίσιο. Πλαίσιο που μείωνε την αβεβαιότητα και τις επιλογές των ατόμων. Λειτουργούσε σαν οδηγός, σαν πυξίδα στον δρόμο προς το μέλλον. Σήμερα ένα τέτοιο πλαίσιο έπαψε να υπάρχει. Οι νέοι άνθρωποι καλούνται να δημιουργήσουν το δικό τους πλαίσιο, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο. Ετσι ο πολλαπλασιασμός των επιλογών και των εναλλακτικών τρόπων ζωής οδηγούν μερικούς στη δημιουργικότητα, αλλά άλλους στη φυγή. Στους φονταμενταλισμούς της Δεξιάς και της Αριστεράς, στις εξαρτήσεις και στην παραβατικότητα. Με άλλα λόγια, η ανεργία, η περιθωριοποίηση και η μετανεωτερική κατάσταση εντείνουν το άγχος και τις αβεβαιότητες. Είναι η νέα γενιά που πληρώνει πιο ακριβά την τωρινή δυσπραγία. Είναι σε αυτόν τον κοινωνικό χώρο που το μέλλον είναι πιο αβέβαιο και η απελπισία πιο έντονη.

Οσο για τον πολιτικό χώρο, παρατηρούμε από τη μια μεριά μια σειρά από λάθη στον τρόπο διαχείρισης της διαπραγμάτευσης του χρέους από την τωρινή κυβέρνηση. Παρατηρούμε επίσης από τη μεριά μερικών από τους εταίρους μας μια κοντόφθαλμη, εκδικητική πολιτική που έχει σαν στόχο τη δημιουργία νέων εμποδίων στο κλείσιμο της αξιολόγησης και στην ένταξή μας στο πρόγραμμα της ποσοτικής χαλάρωσης. Πρόγραμμα που θα δώσει μια ανάσα στην ελληνική οικονομία.

Συμπερασματικά, και στα τρία επίπεδα (παγκόσμιο, ευρωπαϊκό, εθνικό) οι αβεβαιότητες κυριαρχούν. Ζούμε όλο και περισσότερο σε έναν κόσμο ρευστό, ευμετάβλητο, ο οποίος κινείται ραγδαία προς μια απροσδιόριστη κατεύθυνση που οι περισσότεροι τη διαισθάνονται άκρως απειλητική.

Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας LSE