Πόσο «αληθινές» είναι οι ταινίες που αφηγούνται αληθινές ιστορίες;

Ηταν στα αλήθεια ο Αλαν Τιούρινγκ μια «αυτιστική ιδιοφυΐα», ένας άνθρωπος συχνά αντιπαθής, χωρίς κοινωνικές δεξιότητες; Μια τέτοια εικόνα για τον μεγάλο επιστήμονα δίνει η ταινία «Το παιχνίδι της μίμησης» με πρωταγωνιστή τον Μπένεντικτ Κάμπερμπατς. Η αλήθεια όμως ήταν εντελώς διαφορετική: ο Τιούρινγκ ήταν μεν ντροπαλός, αλλά εθεωρείτο πνευματώδης και ζεστός, αγαπητός στους φίλους και στους συνεργάτες του. Και αυτή δεν είναι η μόνη ανακρίβεια στην οποία υποπίπτει η συγκεκριμένη ταινία, με αποτέλεσμα να έρθει τελευταία σε μια αξιολόγηση «αξιοπιστίας» των βασισμένων σε πραγματικά γεγονότα πρόσφατων επιτυχιών του Χόλιγουντ που έγινε από βρετανούς αναλυτές. Το «Παιχνίδι της μίμησης» συγκέντρωσε ποσοστό πιστότητας μόλις 41,4% ενώ «πρωταθλήτρια», με ποσοστό 100%, αναδείχθηκε η ταινία «Σέλμα» που περιγράφει τον αγώνα για τα δικαιώματα των Αφροαμερικανών στη δεκαετία του 1960. Πολύ ψηλά βρίσκονται επίσης «Το μεγάλο σορτάρισμα», η «Γέφυρα των κατασκόπων» και το «12 χρόνια σκλάβος» ενώ ο «Ελεύθερος σκοπευτής» του Κλιντ Ιστγουντ τοποθετείται μόλις λίγο πάνω από τη «βάση». Περισσότερες λεπτομέρειες – και ταινίες – στις σελίδες που ακολουθούν.

Οι ταινίες που βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα αποτελούν «τάση» τα τελευταία χρόνια στο Χόλιγουντ και οι προσεγμένες παραγωγές του είδους αποδεικνύονται εξαιρετικά επιτυχημένες, κερδίζοντας το κοινό αλλά και τα βραβεία. Πόσο αληθινές είναι όμως οι «αληθινές ιστορίες» που παρουσιάζουν; Μια πρωτότυπη μελέτη που έγινε από βρετανούς ερευνητές βάλθηκε να το διαπιστώσει. Οι αναλυτές του Information is Beautiful, ενός ιστότοπου που αναλύει δεδομένα οπτικοποιώντας τα σε όμορφα infographics, πέρασαν από το «κόσκινό» τους δεκατέσσερις ταινίες του είδους που έχουν βραβευτεί με όσκαρ από τις αρχές της δεκαετίας. Πρωταθλήτρια στην αυθεντικότητα με πιστότητα 100% ανακηρύχθηκε η ταινία «Σέλμα», η οποία αφηγείται τους αγώνες για τα δικαιώματα των μαύρων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τελευταία και πολύ κάτω από τη «βάση», με πιστότητα μόλις 41%, ήρθε η ταινία «Το παιχνίδι της μίμησης», η οποία προσπαθεί να αποτυπώσει τη ζωή και την προσωπικότητα του μεγάλου επιστήμονα Αλαν Τιούρινγκ εστιάζοντας στο σπάσιμο του κώδικα Enigma των ναζί κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Οι ερευνητές του Information is beautiful εφήρμοσαν μια μάλλον ασυνήθιστη αναλυτική μέθοδο. Πήραν μια μια τις σκηνές κάθε ταινίας και εξέτασαν την αληθοφάνειά της ανατρέχοντας στις διαθέσιμες πηγές. Ανάλογα με τα αποτελέσματα, κάθε σκηνή «βαθμολογήθηκε» με βάση την εξής κλίμακα: ΑΛΗΘΕΙΑ (3), ΣΧΕΔΟΝ ΑΛΗΘΕΙΑ (2), ΣΧΕΔΟΝ ΨΕΜΑ (1), ΨΕΜΑ (0) και ΑΓΝΩΣΤΟ (-1). Ετσι, ανάλογα με το πόσες σκηνές ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα και σε ποιον βαθμό, εξήχθη ένα «ποσοστό πιστότητας» για το κάθε φιλμ.

Το 100% του «Σέλμα» δεν είναι απλώς εντυπωσιακό αλλά και το μοναδικό στον κατάλογο, χωρίς βεβαίως αυτό να σημαίνει ότι οι υπόλοιπες ταινίες υστερούν κατά πολύ σε πιστότητα, αφού πάνω από τις μισές («Το μεγάλο σορτάρισμα», «Η γέφυρα των κατασκόπων», «12 χρόνια σκλάβος», «Rush», «Spotlight: Oλα στο φως» και «Captain Philips») εμφανίζουν ποσοστό πάνω από 80%, το οποίο θεωρείται άκρως ικανοποιητικό. Κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο εφόσον στον κινηματογράφο το δικαίωμα της ελεύθερης προσαρμογής «ποιητική αδεία» αναγνωρίζεται από όλους. Ακόμη και οι αυστηρότεροι ιστορικοί είναι ελαστικοί όταν πρόκειται να κρίνουν τη μεταφορά πραγματικών γεγονότων στην οθόνη –μια ταινία είναι αναγκασμένη να χωρέσει μέρες, χρόνια ή και πολλές δεκαετίες μέσα σε μόλις λίγες ώρες ενώ παράλληλα πρέπει να κεντρίσει το ενδιαφέρον των θεατών και να μην είναι πληκτική. Ετσι η επινόηση διαλόγων ή μικρών στιγμιότυπων που κάνουν την πλοκή πιο συναρπαστική θεωρείται επιτρεπτή. Αρκεί να μην παραποιείται η αλήθεια στα βασικά της σημεία.

Βεβαίως ένα «ποσοστό πιστότητας» από μόνο του, όπως επεσήμαναν ορισμένοι ιστορικοί, δεν λέει ενδεχομένως πολλά πράγματα εφόσον εκείνο που προέχει είναι να γνωρίζουμε πόσο σημαντικά είναι τα γεγονότα που έχουν παραποιηθεί και πώς παραποιήθηκαν. Παρ’ όλα αυτά τα αποτελέσματα του Information is beautiful προσφέρουν έναν καλό «δείκτη» –η εφημερίδα «The Guardian» για παράδειγμα απεφάνθη ότι σε γενικές γραμμές συμβαδίζουν με τις κριτικές που είχε κάνει για κάποιες από τις ταινίες μια ιστορικός από τις σελίδες της. Επίσης, πέραν της παρουσίασης του γραφικού με τα ποσοστά που συνοδεύεται από μια πρώτη σύντομη κριτική, τα γεγονότα ένα προς ένα και οι πηγές που χρησιμοποίησαν οι ερευνητές αναφέρονται λεπτομερώς στις σελίδες των δεδομένων της ανάλυσης σκηνή προς σκηνή. Αν θέλετε να τα δείτε, επισκεφθείτε τη διεύθυνση www.informationisbeautiful.net. Όπως μας ενημερώνουν οι συντελεστές, το εγχείρημα θα εμπλουτίζεται διαρκώς –κάτι το οποίο θα είναι ενδιαφέρον εφόσον η εφετινή σεζόν έχει να συνεισφέρει νέες παραγωγές όπως το «Jackie», η βιογραφία της Τζάκι Κένεντι-Ωνάση, το «Birth of a nation», η ιστορία του Νατ Τέρνερ, ηγέτη της εξέγερσης των σκλάβων το 1831, το «The Founder», για τον ιδρυτή των McDonalds, ή το «Hidden Figures», η πορεία τριών μαύρων γυναικών ως μαθηματικών στη NASA.

Η ταινία της Αβα Ντiβερνέ περιγράφει τις μεγάλες πορείες που έγιναν το 1965 από την πόλη Σέλμα ως το Μοντγκόμερι, την πρωτεύουσα της Αλαμπάμα, για τη διεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου των Αφροαμερικανών. Oπως τονίζουν οι αναλυτές, αναπλάθει σχολαστικά τα γεγονότα όπως ακριβώς συνέβησαν περιλαμβάνοντας όλα τα πρόσωπα που συμμετείχαν σε αυτά. «Αυτό» σχολιάζουν «εξηγεί και το μεγαλύτερο από ό,τι συνηθίζεται στο Χόλιγουντ καστ».

Μια «δύσκολη» ταινία του Ανταμ Μακ Κέι για την οικονομική κρίση και το «σκάσιμο» της στεγαστικής φούσκας στις ΗΠΑ στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας που, ακόμη και αν κάποιος θα ήθελε να μην την πιστέψει απολύτως, είναι πέρα για πέρα αληθινή. «Η δραματοποίηση ή η παραποίηση είναι ελάχιστη», σημειώνουν οι αναλυτές, «και αυτό κάνει όλα αυτά που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης ακόμη πιο ξεδιάντροπα και φρικαλέα».

«Η γέφυρα των κατασκόπων» (2015)

Ο Στίβεν Σπίλμπεργκ αναπλάθει την ιστορία του Τζέιμς Ντόνοβαν, του δικηγόρου ο οποίος, για να υπερασπίσει έναν κατάσκοπο των Σοβιετικών που συνελήφθη σε αμερικανικό έδαφος, οργάνωσε την πρώτη (από μια μακρά σειρά που θα ακολουθούσε) ανταλλαγή κατασκόπων μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ στο Βερολίνο σώζοντας έναν αμερικανό πιλότο. «Πάρα πολύ πιστή, αντανακλά μια γενική τάση στο Χόλιγουντ για μεγαλύτερη ακρίβεια στις ιστορικές ταινίες» σημειώνουν οι αναλυτές. «Δυστυχώς το επίπεδο ακρίβειας αντανακλά επίσης το επίπεδο πλήξης». Στο τελευταίο θα διαφωνήσουμε.

Η ταινία του Στιβ Μακ Κουίν έχει βασιστεί με μεγάλη πιστότητα στα απομνημονεύματα του Σόλομον Νόρθαπ, ενός Αφροαμερικανού που γεννήθηκε ελεύθερος στη Νέα Υόρκη αλλά απήχθη το 1841 στην Ουάσιγκτον και πουλήθηκε ως σκλάβος. «Βρήκαμε πολύ λίγα στοιχεία για να ελέγξουμε τα όσα αφηγείται ο Σόλομον αλλά πιστεύουμε ότι τα απομνημονεύματά του είναι κατά πάσα πιθανότητα αξιόπιστα» αναφέρουν οι αναλυτές. «Εβαλαν σχεδόν τα πάντα από το βιβλίο σε αυτή την ταινία. Αν και υπάρχει μια δόση δραματοποίησης σε μερικά σημεία, οι πιο ανατριχιαστικές σκηνές συνέβησαν στα αλήθεια».

Μια βιογραφία του πιλότου της φόρμουλα 1 Νίκι Λάουντα από τον Ρον Χάουαρντ με υψηλές ταχύτητες και υψηλά ποσοστά αξιοπιστίας. «Λίγο «στημένο» για να βάλει μερικές φορές τον Λάουντα και τον Χαντ στα ίδια μέρη, αλλά κατά τα άλλα αληθινό» γράφουν οι αναλυτές.

«Spotlight: Ολα στο φως» (2015)

Θεωρήθηκε από πολλούς η καλύτερη ταινία της περυσινής χρονιάς και, όπως φαίνεται, όχι άδικα. Η περιγραφή από τον Τομ Μακ Κάρθι της έρευνας της ομάδας δημοσιογράφων της «Boston Globe» που ξεσκέπασε το μεγάλο σκάνδαλο της παιδεραστίας και τη συγκάλυψή του στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας είναι αξιοθαύμαστα πιστή στην πραγματικότητα. «Ε, θα έπρεπε να είναι ακριβής δεδομένου του σοβαρού θέματός της και του καστ των δημοσιογράφων που ελέγχουν τα στοιχεία» σημειώνουν οι ερευνητές. «Οι μόνες τραβηγμένες σκηνές είναι εκείνες που δείχνουν ισχυρές προσωπικότητες να προειδοποιούν απειλητικά τους δημοσιογράφους».

Η ταινία αφηγείται την ιστορία του καπετάνιου Φίλιπς του οποίου το πλοίο έπεσε στα χέρια σομαλών πειρατών το 2009, σε σκηνοθεσία του Πολ Γκρίνγκρας. «Μεγάλο μέρος των αρχικών δεδομένων μας προήλθε από την αφήγηση του ίδιου του Φίλιπς, αλλά όταν ελέγξαμε και άλλες πηγές η ταινία αποδείχθηκε σε μεγάλο βαθμό ακριβής» αναφέρουν οι αναλυτές. «Η «σχέση» ανάμεσα στον Φίλιπς και τον Μόζε (σ.σ. τον αρχηγό των πειρατών) ήταν λίγο τραβηγμένη και οι συντελεστές της ταινίας προέβησαν σε αυθαιρεσίες στους χαρακτήρες των πειρατών –στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε τίποτε γι’ αυτούς».

Το «success story» του ιδρυτή του facebook Μαρκ Ζάκερμπεργκ αποτυπώνεται με την αυστηρή κριτική ματιά του Ντέιβιντ Φίντσερ. «Στο μεγαλύτερο μέρος του είναι αληθινό» επισημαίνουν οι αναλυτές «αν εξαιρέσουμε μερικούς χοντροκομμένους χαρακτηρισμούς του Ζάκερμπεργκ ως ενός ψυχρού υπερσπασίκλα σε αναζήτηση κοινωνικού στάτους».

Σύμφωνα με τους ερευνητές, το φιλμ του Μάρτιν Σκορσέζε «πάσχει» στην ίδια του την πηγή. «Δείτε τα πάντα σε αυτή την ταινία με κάποια περίσκεψη, αφού η πηγή της είναι η αυτοβιογραφία του κεντρικού ήρωα Τζόρνταν Μπέλφορτ –ενός διάσημου αναξιόπιστου πωλητή. Ελέγξαμε και άλλες πηγές όπου αυτό ήταν δυνατόν».

Πώς ο βασιλιάς του Ηνωμένου Βασιλείου Γεώργιος Στ’ νίκησε το πρόβλημα της βραδυγλωσσίας του σε μια ταινία του Τομ Χούπερ που αποδεικνύεται ακριβέστερη από ό,τι ίσως θα πίστευε κάποιος. «Μερικά κόψε-ράψε στα ιστορικά δεδομένα, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος της μια ακριβής αφήγηση μιας μοναδικής φιλίας» είναι η κρίση των αναλυτών.

Ο Στίβεν Φρίαρς μεταφέρει στην οθόνη την ιστορία ενός δημοσιογράφου που βοηθάει μια γυναίκα να βρει τον γιο της, ο οποίος γεννήθηκε εκτός γάμου σε ένα μοναστήρι και δόθηκε παρά τη θέλησή της για υιοθεσία. «Αυτή η γλυκιά και μερικές φορές δυνατή ταινία ανεβάζει το «ψευδόμετρο» κυρίως εξαιτίας της (κατανοητής) δραματικής εισαγωγής του δημοσιογράφου Μάρτιν Σίξσμιθ στην κύρια πλοκή καθώς και των μεγάλων αυθαιρεσιών ως προς το τι πραγματικά γνώριζε και τι δεν γνώριζε η Φιλομένα για τον χαμένο γιο της».

Στη δεκαετία του 1980 στο Ντάλας ο Ρον Γούντρουφ, αφού διαγνώστηκε με AIDS άρχισε να εισάγει λαθραία και να διαθέτει φάρμακα τα οποία δεν ήταν εγκεκριμένα στο Τέξας προκειμένου να βοηθηθεί ο ίδιος και άλλοι ασθενείς. Η ταινία του Ζαν Μαρκ Βαλέ έχει ανακρίβειες προς χάριν της πλοκής του δράματος. «Η ανάλυση ήταν δύσκολη επειδή μεγάλο μέρος του υλικού της προήλθε από το ημερολόγιο του Ρον Γούντρουφ» εξηγούν οι αναλυτές. «Σε γενικές γραμμές φαίνεται σαν μια αυθεντική ιστορία, με ορισμένες αυθαιρεσίες όσον αφορά κάποιες ενέργειες του Ρον, ενώ ολόκληρος ο χαρακτήρας της Ρεγιόν και η πλοκή που την αφορά είναι προϊόν φαντασίας».

Η ματιά του Κλιντ Ιστγουντ στη ζωή του Κρις Κάιλ, του φονικότερου ελεύθερου σκοπευτή του αμερικανικού στρατού, βρίσκεται μόλις λίγο πάνω από τη «βάση» όσον αφορά την αξιοπιστία της. «Πολλά από τα γεγονότα της ταινίας συνέβησαν πραγματικά αλλά η ανάμειξη του Κάιλ σε αυτά επανειλημμένως μεγαλοποιείται» αναφέρουν οι αναλυτές. «Η εικόνα του ως τραγικού ήρωα είναι μια φανφάρα του Χόλιγουντ –σύμφωνα με όλα τα λεγόμενα (και τα δικά του) ήταν πολύ ευχαριστημένος με τη δουλειά του και δεν τον ενοχλούσε ιδιαίτερα».

Ο Μόρτεν Τίλντουμ είχε στα χέρια του μια ιστορία που θα μπορούσε να είναι πολύ «δυνατή» έτσι όπως ήταν αλλά προτίμησε να την αλλάξει, προχωρώντας σε σοβαρές αυθαιρεσίες. «Ο Αλαν Τιούρινγκ εργάστηκε ως κρυπτογράφος στο Μπλέτσλεϊ Παρκ κατά τη διάρκεια του πολέμου και συνελήφθη για ομοφυλοφιλία μετά τον πόλεμο. Αυτά είναι αλήθεια. Πολλά από τα υπόλοιπα όμως στην ταινία δεν είναι» γράφουν οι αναλυτές. «Για να είμαστε δίκαιοι, η σύμπτυξη της απίστευτης πολυπλοκότητας της μηχανής Enigma και της κρυπτογραφίας εν γένει δεν υπήρχε περίπτωση να είναι εύκολη. Η ταινία αυτή όμως απλώς αδιαφορεί παντελώς για τα ιστορικά δεδομένα». Ο διοικητής Ντένιστον δεν ήταν ένας «κολλημένος καραβανάς» αλλά ένας εξαιρετικός κρυπτογράφος που είχε καλές σχέσεις με τον Τιούρινγκ. Η Τζόαν Κλαρκ δεν προσελήφθη μέσω ενός διαγωνισμού στο σταυρόλεξο αλλά επελέγη από το Κέιμπριτζ και δούλευε ήδη στο Μπλέτσλεϊ Παρκ όταν πήγε εκεί ο Τιούρινγκ ενώ ο αρραβώνας τους διαλύθηκε όταν εκείνος της ομολόγησε ότι είναι ομοφυλόφιλος μέσα σε φιλικό κλίμα. Ο αστυνόμος Νοκ είναι ανύπαρκτο πρόσωπο ενώ η αστυνομία δεν έψαξε ποτέ τον φάκελο και το παρελθόν του καθηγητή.

Οι ανακρίβειες δεν τελειώνουν εδώ, πολλοί όμως θεωρούν σοβαρότερη εκείνη που αφορά τον «διπλό πράκτορα» των Σοβιετικών Τζον Κέινκρος. Ο Κέινκρος, ο οποίος λέγεται ότι ανήκε στην ομάδα των «κατασκόπων του Κέιμπριτζ» εργαζόταν ως κρυπτογράφος στο Μπλέτσλεϊ Παρκ αλλά σε άλλη επιχείρηση και δεν είχε καμία σχέση ούτε με την Enigma ούτε με τον Τιούρινγκ. Η πραγματικά ασυγχώρητη παραποίηση της ταινίας αφορά όμως την ίδια την προσωπικότητα του μεγάλου επιστήμονα. Παρουσιάζεται ως «αυτιστική ιδιοφυΐα», σε μόνιμες αντιπαραθέσεις ή παρεξηγήσεις με τους γύρω του, κάτι το οποίο δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Ο Τιούρινγκ ήταν ντροπαλός αλλά κατά γενική ομολογία εθεωρείτο ένας ζεστός και πνευματώδης άνθρωπος με έντονο χιούμορ ο οποίος είχε πολύ καλές σχέσεις με τους συνεργάτες του. Επίσης το ζήτημα του θανάτου του, έναν χρόνο αφότου είχε διακόψει την ορμονική θεραπεία, παραμένει ανοιχτό: ακόμη δεν έχει εξακριβωθεί αν επρόκειτο για αυτοκτονία ή ατύχημα.