«Το Βήμα», η πολιτική και ο πολιτισμός

Την Κυριακή 6 Φεβρουαρίου 1922 κυκλοφόρησε το πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Ελεύθερον Βήμα», που προσδιοριζόταν ως «μεγάλη καθημερινή πολιτική και οικονομική εφημερίς», για να εκφράσει τις ιδέες και το πρόγραμμα του Κόμματος των Φιλελευθέρων και του Ελευθερίου Βενιζέλου. Εβαζε ταυτόχρονα τα θεμέλια, κυρίως με την εσωτερική του οργάνωση και τον τρόπο παραγωγής του δημοσιογραφικού περιεχομένου του, για τη δημιουργία ενός σύγχρονου εκδοτικού οργανισμού.

Η εφημερίδα εξελίσσεται σ’ έναν φιλελεύθερο θεσμό, μέσα από τον οποίο μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη γέννηση και την ανάπτυξη μιας εθνικής κουλτούρας Μέσων. Γιατί με το «Ελεύθερον Βήμα» αλλάζει στην Ελλάδα το δημοσιογραφικό παράδειγμα: από ένα μοντέλο απόψεων και μικροπολιτικής σ’ ένα μοντέλο ειδήσεων όπου οι θέσεις και οι ιδέες έχουν βαρύνοντα ρόλο.

Αυτά τα χαρακτηριστικά αναπτύσσονται και παγιώνονται μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το πρώτο ελεύθερο μεταπολεμικό φύλλο του «Βήματος», όπως είναι πλέον ο τίτλος της εφημερίδας, κυκλοφορεί στις 12 Μαΐου 1945. Το δεύτερο μεταπολεμικό φύλλο, στις 13 Μαΐου 1945, έχει τίτλο στο κύριο άρθρο του «Να εναρμονίσωμεν την πορείαν μας με τους ρυθμούς των ελευθέρων λαών». Ηταν η δήλωση μιας θέσης για το πού ανήκει η Ελλάδα και ταυτόχρονα η εκδήλωση μιας πολιτικής και κοινωνικής εξωστρέφειας.

Στις δεκαετίες που ακολουθούν «Το Βήμα» είναι ο χώρος ανάπτυξης πολιτικού πολιτισμού, σε μια κοινωνία όπου οι πολιτικοί θεσμοί, ιδιαίτερα τα κόμματα, ήταν –και εξακολουθούν να είναι –προβληματικά, όπως δείχνει και το σημερινό, άθλιο, παρόν μας. «Το Βήμα» εξέφρασε και εκφράζει αυτόν τον πολιτισμό στην πιο ευρεία μορφή του. Αυτούς που ονομάζουμε thinkers είναι αδύνατο να τους σκεφτούμε στην Ελλάδα χωρίς «το Βήμα» ή μακριά από «το Βήμα».

Η εφημερίδα έδωσε και δίνει τις στήλες της και την πρώτη σελίδα της σε διανοούμενους και επιστήμονες για να γράψουν όχι μόνο για λογοτεχνία, τέχνη και επιστήμη αλλά και για να ασκήσουν κριτική στην πολιτική, στην εκπαίδευση, στους θεσμούς. Ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1960 που αρχίζει στην Ελλάδα να σχηματοποιείται η μαζική κουλτούρα, «Το Βήμα» προώθησε και καλλιέργησε την ιδέα του δημόσιου διανοουμένου (public intellectual), που συνδέεται διά της εφημερίδας με την κοινωνία.

«Εμπνεόμενον από τας φιλελευθέρας αρχάς, εκείνας ακριβώς αίτινες επήγασαν εκ της λαϊκής εξεγέρσεως του 1909, το «Ελεύθερον Βήμα» θα καταβάλη πάσαν νόμιμον προσπάθειαν προς επικράτησιν τούτων εις την διακυβέρνησιν και εις την διοίκησιν. Αύτη δε πρέπει να ασφαλίζη εις όλους τους πολίτας, ανεξαρτήτως των πολιτικών αυτών ιδεών, απόλυτον δημοσίαν τάξιν, ισότητα και δικαιοσύνην σύμφωνον προς τους Νόμους και προς το Δίκαιον και απηλλαγμένην της προσωπικής εμπαθείας, την οποίαν κακός κομματικός άνεμος σπείρει εις το Κράτος ακόμη, με βέβαιον τον κίνδυνον να θερίσωμεν όλοι μόνον ακάνθας…». Το απόσπασμα αυτό από το κύριο άρθρο του πρώτου φύλλου του «Ελευθέρου Βήματος» δίνει περιεχόμενο στον όρο «φιλελεύθερος», που δεν πρέπει φυσικά να τον ταυτίσουμε με τον όρο liberal της αγγλοσαξονικής πολιτικής επιστήμης αλλά με τον Βενιζέλο και την παράδοση του βενιζελισμού.

Στη διάρκεια των 95 χρόνων του «Το Βήμα» καλλιεργεί και διεκδικεί τον πολιτισμό του κεντρώου χώρου, που δεν ταυτίζεται απόλυτα με κομματικούς σχηματισμούς. Στην καρδιά αυτής της διεκδίκησης είναι ο πολιτικός, οικονομικός και κοινωνικός εκσυγχρονισμός. Η εφημερίδα δεν διστάζει να μετακινηθεί προς σχηματισμούς ή κινήσεις που εκφράζουν αυτές τις διεκδικήσεις, ακόμη και με κίνδυνο να θεωρηθεί ότι εγκαταλείπει παραδοσιακές θέσεις της, ακόμη και με τον κίνδυνο να λοιδορηθεί ή να χάσει κυκλοφορία.

Ο εκσυγχρονισμός του κράτους, της δημόσιας ζωής και της κοινωνίας και η εξωστρέφεια, που ιδιαίτερα από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 εκφράζεται με τον σταθερό ευρωπαϊκό προσανατολισμό της, είναι οι άξονες της πολιτικής και ιδεολογικής θέσης της εφημερίδας. Διατρέχουν τον υπερενενηντάχρονο βίο της και διατηρούνται σταθεροί πέρα από την ιστορική συγκυρία. Το αποδεικνύει αυτό και η αρθρογραφία του «Βήματος». Από τη διεκδίκηση ενός φιλελεύθερου συστήματος διακυβέρνησης το 1922, στη διεκδίκηση κομμάτων με αρχές και αξίες το 1966, σε μια περίοδο παρακμής του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και λίγους μήνες πριν από το πραξικόπημα των συνταγματαρχών (από τα λίγα άρθρα που υπέγραψε ο Χ. Δ. Λαμπράκης), και στη σημερινή αρθρογραφία για τη μεταρρύθμιση του κράτους και του πολιτικού συστήματος σε συνθήκες βαθιάς κρίσης.

Αυτή η πολιτική τοποθέτηση συνοδεύεται από παραγωγή ιδεών και εξειδικεύεται κάθε φορά από διανοούμενους και επιστήμονες. Ο Διομήδης, ο Σβώλος, ο Ξενοφών Ζολώτας είναι μερικοί από τους μόνιμους συνεργάτες του «Βήματος» και ταυτόχρονα πρόσωπα της δημόσιας ζωής που παρεμβαίνουν για την οικονομία, τα κόμματα, το Σύνταγμα, την υλοποίηση του σχεδίου Μάρσαλ, τη θέση της Ελλάδας στην τότε Ευρωπαϊκή Κοινή Αγορά. Ακόμη και ο Ευάγγελος Αβέρωφ, ο οποίος ως βουλευτής Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας αρθρογραφεί το 1947 σ«Το Βήμα», γράφει ότι έρχεται από «την ταραγμένην ύπαιθρον», προφανώς λόγω του Εμφυλίου, αλλά στην πραγματικότητα για να προβάλει ένα άλλο μοντέλο γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής. Αναφερόμαστε ενδεικτικά σε ορισμένες ιστορικές υπογραφές. Γιατί μέχρι σήμερα είναι πλήθος οι συνεργάτες του «Βήματος» –διανοούμενοι, συγγραφείς, επιστήμονες, μέλη της ελληνικής και διεθνούς academia –που συμβάλλουν στον δημόσιο διάλογο, και μάλιστα πλουραλιστικά και με απόλυτη ελευθερία. Αλλά «Το Βήμα» διεκδίκησε και συνεργασίες προσωπικοτήτων της διεθνούς δημόσιας ζωής. Από τον Λόιντ Τζορτζ και τον Κερένσκι, που υπέγραφαν άρθρα σε φύλλα του 1923 και του 1924, μέχρι ένα πλήθος παραγόντων της διεθνούς ζωής, σήμερα –για να κάνουμε το μεγάλο άλμα στον χρόνο αλλά και στα πολιτικά αναστήματα.

Στις 11 Δεκεμβρίου 1963 στην πρώτη σελίδα του «Βήματος» δημοσιεύεται η ομιλία του Γιώργου Σεφέρη που εκφωνήθηκε στην πανηγυρική τελετή της Σουηδικής Ακαδημίας για την απονομή του Νομπέλ Λογοτεχνίας στον έλληνα ποιητή. Το ρεπορτάζ της εφημερίδας μάς πληροφορεί ότι ο ποιητής εμφανίστηκε με φράκο, χωρίς τα παράσημα ή τα διάσημα, γιατί, όπως είπε, αυτά είχαν απονεμηθεί στον διπλωμάτη Σεφεριάδη και όχι στον ποιητή Σεφέρη. Φυσικά ήταν μια μεγάλη στιγμή για την Ελλάδα αλλά ιδιαίτερα μια μεγάλη στιγμή για «Το Βήμα». Σήμερα μπορούμε να πούμε άφοβα ότι «Το Βήμα» ήταν το κατ’ εξοχήν μέσο έκφρασης μιας μεγάλης ομάδας διανοουμένων και συγγραφέων που έμειναν στην Ιστορία ως «Γενιά του ’30». Δεν μπορούμε να δούμε αυτή τη γενιά χωρίς «Το Βήμα» και ιδιαίτερα χωρίς την έκδοση του «Βήματος», τη μηνιαία επιθεώρηση «πνευματικού προσανατολισμού και γενικής παιδείας» «Εποχές», που κυκλοφόρησε τον Μάιο του 1963 και εκδιδόταν ανελλιπώς ως τον Απρίλιο του 1967. Μεταξύ των συμβούλων έκδοσης ήταν ο Γιώργος Σεφέρης, ο Γιώργος Θεοτοκάς και ο Κ.Θ. Δημαράς.

Διευθυντής της έκδοσης ήταν ο Αγγελος Τερζάκης, τακτικός συνεργάτης του «Βήματος», του οποίου η επιφυλλίδα δημοσιευόταν για χρόνια στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας. Αν θέλαμε να δώσουμε σχήμα στον τύπο του ιστορικού διανοουμένου του «Βήματος», αυτός θα ήταν σίγουρα ο Αγγελος Τερζάκης. Ηταν από τους πιο ενημερωμένους για την κίνηση ιδεών στον διεθνή χώρο. Για παράδειγμα, το πρώτο κείμενο του γάλλου φιλοσόφου Ζακ Ντεριντά δημοσιεύθηκε στην Ελλάδα από τον Τερζάκη, σε μια εποχή που ακόμη και στη Γαλλία ο Ντεριντά ήταν άγνωστος. Με τις επιφυλλίδες του σ«Το Βήμα» αναδείχθηκε στον σημαντικότερο δοκιμιογράφο του 20ού αιώνα. Ισως η σημαντικότερη ιδιότητά του, μαζί με αυτήν του κριτικού.

Οι πρωτοσέλιδες επιφυλλίδες του «Βήματος» δημιούργησαν παράδοση. Τερζάκης, Βενέζης, Δημαράς, Παπανούτσος, Φτέρης, Μανώλης Ανδρόνικος, Μαρωνίτης αλλά και Σπύρος Μελάς και Ζαχαρίας Παπαντωνίου και Μιλτιάδης Μαλακάσης μοιράζονταν αυτό το μενταγιόν της πρώτης σελίδας. Ακόμη και σε στιγμές έκρυθμες, η επιφυλλίδα υπήρχε στην πρώτη σελίδα, μ’ ένα θέμα παιδείας ή τέχνης, δείχνοντας ότι πέρα από το εφήμερο υπάρχει η μεγάλη διάρκεια των ιδεών, της τέχνης και της επιστήμης που «Το Βήμα» δεν ξεχνάει. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι θα μπορούσαμε να αφηγηθούμε τον 20ό αιώνα μέσα από τις επιφυλλίδες του «Βήματος». Τεράστιος πλούτος. Η έκπληξη από φύλλο σε φύλλο. Βλέπουμε για παράδειγμα μια επιφυλλίδα του Ζαχαρία Παπαντωνίου με τίτλο «Βαρκελώνα». Στην καρδιά του ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, μια ελληνική ματιά στην καταλωνική πόλη πριν καταληφθεί από τον Εθνικό Στρατό του Φράνκο.

«Το Βήμα» κατέγραφε και καταγράφει συστηματικά την τέχνη και την καλλιτεχνική παραγωγή και δραστηριότητα. Ολοι οι πρωταγωνιστές της, έλληνες και ξένοι, υπάρχουν στις σελίδες του και στα ρεπορτάζ του. Συνταρακτικά τα ρεπορτάζ για τον θάνατο των ποιητών, του Καβάφη, του Παλαμά, του Σικελιανού. Αλλά και η κριτική των τεχνών είχε και έχει τη θέση της. Θέατρο, κινηματογράφος, λογοτεχνία, εικαστικά, μουσική έχουν τους κριτικούς τους. Η εφημερίδα θεωρεί τον κριτικό λόγο κομμάτι της δημοσιογραφίας, ίσης αξίας με το ρεπορτάζ, και τον προβάλλει. Και φυσικά σε εποχές όπου η επικοινωνία, με τη στενή και ευρεία έννοια, ήταν περιορισμένη «Το Βήμα» μεταφράζει και δημοσιεύει σημαντικά κείμενα και σειρές, από τα ιστορικά αναγνώσματα του Ρεμόν Καρτιέ και του Αντρέ Μορουά, στα άρθρα του Αρθουρ Κέστλερ και στα απομνημονεύματα του Χάρι Τρούμαν ή της Φρανσουάζ Ζιλό, της συζύγου του Πικάσο. Ας μην ξεχάσουμε το ένθετο των «Βιβλίων». Το πρώτο ένθετο στον ελληνικό Τύπο, που συμπληρώνει εφέτος 20 χρόνια συνεχούς έκδοσης.

Από την πρώτη στιγμή της έκδοσής του «Το Βήμα» διεκδίκησε την ελευθεροτυπία. Χωρίς αυτήν ήταν αδύνατο να υπάρξει σύγχρονος και ελεύθερος Τύπος. Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη δίκη του και καταδίκη του καταγράφεται λίγους μήνες μετά την έκδοσή του, τον Ιούνιο του 1922, επειδή δημοσίευσε το Δημοκρατικό Μανιφέστο του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Από τότε θα ακολουθούσαν και άλλες δίκες κυρίως για δημοσιεύματα που είχαν σχέση με σκάνδαλα, κατάχρηση δημόσιου χρήματος και έλεγχο θεσμών. Ενα από τα κύρια άρθρα των πρώτων χρόνων του «Βήματος» είχε τίτλο «Η ελευθερία του Τύπου» και υπογραφόταν από τον πρώην βρετανό πρωθυπουργό Ράμσι Μακ Ντόναλντ (13 Μαΐου 1926).

Η ελευθεροτυπία συνδυαζόταν με τη συγχρονία και με την εξωστρέφεια. Συνεργασία με διεθνή έντυπα, από τη «Revue de Deux Mondes» ως τον «Economist», συνεργασία με διεθνείς αρθρογράφους, από τον Ουόλτερ Λίπμαν ως τον Τόμας Φρίντμαν, με ανταποκριτές και διεθνείς αποστολές έδιναν στους αναγνώστες του «Βήματος» την εικόνα του κόσμου βγάζοντάς τους από την εθνική αρρώστια της εσωστρέφειας.

Η αφήγηση καλλιεργήθηκε και καλλιεργείται συστηματικά από «Το Βήμα», ακόμη και στην online έκδοσή του. Μπορούμε να καταγράψουμε ως πρώτη μεγάλη αφήγηση το ρεπορτάζ για την καταστροφή της Σμύρνης, που δημοσιεύεται στις 3 Σεπτεμβρίου 1922 με τίτλο « Η Σμύρνη μετεβλήθη εις ερείπια καπνίζοντα». Λίγους μήνες μετά μια άλλη ιστορία, για τους αιχμαλώτους που φθάνουν από τη Μικρά Ασία στον Πειραιά με το ατμόπλοιο «Πολικός». Συγκλονιστική η αρχική φράση: «Εις μίαν έρημον ακτήν εις τον όρμον του Αγίου Γεωργίου γράφεται η τελευταία σελίς του εθνικού δράματος…». Και ύστερα το μεγάλο ρεπορτάζ για την απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου, τον Ιούνιο του 1933. Και πόσα άλλα κατόπιν.

«Το Βήμα» καινοτόμησε πάντα στην οργάνωση της δημοσιογραφικής ύλης έτσι ώστε να δημιουργεί σχολή και να ακολουθείται από τα άλλα έντυπα. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1926 εκδίδεται «Η Κυριακή του Ελευθέρου Βήματος», μια εφημερίδα που πέρα από τις ειδήσεις ενσωματώνει και την ιδέα του ελεύθερου χρόνου, δημιουργώντας σχετικό περιεχόμενο. Αργότερα, στη δεκαετία του 1960, θα βρούμε στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας μια αναγγελία που παραπέμπει στη μελλοντική πολυεφημερίδα: «Η αθηναϊκή ζωή», «Το αθλητικόν Βήμα», «Το οικονομικόν Βήμα», «Η γωνιά του αυτοκινήτου», δηλαδή μια δημοσιογραφική αντίληψη πλήρων και αυτοτελών τμημάτων. Στη δεκαετία του 1980 έχουμε το πρώτο ένθετο, την «Εβδομάδα», ενώ από το 1990 η εφημερίδα οργανώνεται σε ένθετα, κατακτά την πρώτη κυκλοφορία και αλλάζει τη μορφή του Τύπου.

«Το Βήμα» καινοτόμησε και αλλού. Εφερε νέα τυπογραφικά στοιχεία, τα λεγόμενα «Λαμπράκη». Είναι η πρώτη εφημερίδα που εγκατέλειψε τη λινοτυπία και πέρασε στις νέες μορφές ηλεκτρονικής στοιχειοθεσίας και εκτύπωσης. Είναι η πρώτη και επί σειρά ετών η μοναδική εφημερίδα που πρόβαλε και ανέδειξε γυναίκες δημοσιογράφους.

Ασφαλώς ο τρόπος με τον οποίο γράφεται «Το Βήμα» επηρεάζει τη μορφή της ζωντανής γλώσσας. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η γλώσσα του «Βήματος» συμβάλλει στην ομοιογένεια της ομιλούμενης ελληνικής, που όπως κάθε ζωντανός οργανισμός αποβάλλει το περιττό και δεν υπακούει σε άνωθεν κανόνες. Η αναγγελία με την οποία «Το Βήμα» γνωστοποιεί στους αναγνώστες του, στο φύλλο της 3ης Ιουλίου 1960, ότι εγκαταλείπει τη βαρεία και την υπογεγραμμένη δείχνει αυτή την προσήλωσή του στην εξέλιξη αλλά και στον σεβασμό της γλώσσας.