Η προδοσία ως αληθινή ανατροπή

Αμος Οζ
Ιούδας
Μετάφραση Μάγκυ Κοέν.
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2016,
σελ. 368, τιμή 19,08 ευρώ

Ο Ιούδας είναι το πιο πρόσφατο μυθιστόρημα του Αμος Οζ την τελευταία δεκαετία. Για τους πολυπληθείς αναγνώστες του σε όλον τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας, η «αναμονή» άξιζε τον κόπο. Μεταφρασμένο θαυμάσια στη γλώσσα μας από τη Μάγκυ Κοέν είναι αν όχι το αριστούργημά του, ένα από τα δύο καλύτερά του μαζί με την Ιστορία αγάπης και σκότους. Και είναι συγκινητικό το ότι αφιερώνει την ελληνική έκδοσή του στον αείμνηστο Ανταίο Χρυσοστομίδη χάρη στον οποίο έγινε πιο γνωστό στη χώρα μας το έργο του κορυφαίου ισραηλινού συγγραφέα.

Ο Οζ εδώ πραγματεύεται το ζήτημα της προδοσίας επικεντρώνοντάς το στη μορφή του Ιούδα Ισκαριώτη. Ασφαλώς και δεν αποτελεί πρωτοτυπία το να ασχοληθεί κανείς με τον Ιούδα. Η πρωτοτυπία συνίσταται στο ότι με την αφορμή αυτή ο Οζ έγραψε μια εξαίρετη πολιτική, κοινωνική αλλά και μεταφυσική αλληγορία: είναι τελικά προδότης ο αιρετικός, το μαύρο πρόβατο, ο αντιρρησίας, αυτός που οδηγεί την πεποίθησή του στα άκρα; Και τα παραπάνω πώς σχετίζονται με τον κόσμο όπου ζούμε, με το παρόν και το μέλλον; Η πρόκληση για τον δοκιμιογράφο (ο Οζ έχει γράψει μερικά εξαίρετα δοκίμια) είναι μεγάλη, αλλά ακόμη μεγαλύτερη για τον πεζογράφο.

Βρισκόμαστε το 1959 στην Ιερουσαλήμ. Είναι Δεκέμβριος και ο χαρισματικός σπουδαστής Σμούελ Ας που γράφει τη διατριβή του με θέμα τον Ιούδα εγκαταλείπει τις σπουδές του γιατί ο πατέρας του έχει υποστεί μεγάλη οικονομική ζημιά και δεν μπορεί πλέον να του στέλνει το τακτικό του μηνιαίο επίδομα. Ο Σμούελ είναι σοσιαλιστής, μέλος της Ομάδας Σοσιαλιστικής Ανανέωσης. Το πρόβλημά του όμως δεν είναι μόνο οικονομικό αλλά και συναισθηματικό. Η ερωμένη του Γιαρντένα τον εγκαταλείπει για να παντρευτεί κάποιον υδρολόγο ονόματι Νέσερ Σαρσάβσκι. Ο Σμούελ βρίσκει δουλειά με πολύ λίγα χρήματα στο σπίτι ενός ανάπηρου διανοουμένου, του Γκέρσομ Βαλντ. Μένει στο ίδιο σπίτι με τον Βαλντ και η μόνη του υποχρέωση είναι να του κρατά συντροφιά επί έξι ώρες κάθε βράδυ και να συζητεί μαζί του.

Στο σπίτι μένει και μια ωραία γυναίκα 45 ετών, η Ατάλια. Ο αναγνώστης θα διατρέξει αρκετές σελίδες πριν μάθει ποια είναι η σχέση της Ατάλιας με τον Βαλντ. Ο τελευταίος είναι πεθερός της και ο μοναδικός του γιος σκοτώθηκε στον πόλεμο το 1948 με τρόπο τραγικό. Ο Σμούελ θα ερωτευθεί την ωραία γυναίκα που για μεγάλο διάστημα θα τον κρατά σε απόσταση. Οταν του «δίνεται», δεν του δίνει στην πραγματικότητα τίποτε σχεδόν από τον εαυτό της. Είναι και παραμένει χήρα του άντρα της και επιπλέον κόρη ενός σιωνιστή που όμως είχε εκφραστεί εναντίον του Μπεν Γκουριόν και της δημιουργίας του ισραηλινού κράτους γιατί πίστευε πως Αραβες και Ισραηλινοί θα έπρεπε να ζήσουν από κοινού σε ένα κράτος υπό διεθνή έλεγχο, με αποτέλεσμα η πλειονότητα των Ισραηλινών να τον θεωρήσει «προδότη».

Στις συζητήσεις για τον Ιούδα τα βράδια ανάμεσα στον Βαλντ και στον Σμούελ έχουμε μιαν ανατρεπτική (όχι όμως και άγνωστη) εκδοχή του Ιούδα. Ο Ιούδας στην αρχή έγινε μαθητής του Ιησού αλλά με σκοπό να τον κατασκοπεύει για λογαριασμό της εβραϊκής ηγεσίας των αρχιερέων. Σύντομα όμως έγινε ο πλέον φλογερός μαθητής του Ιησού φτάνοντας να πιστέψει ότι ως Υιός του Θεού θα ανασταινόταν όντας πάνω στον Σταυρό. Για τούτο, όταν αυτό δεν συνέβη, αυτοκτόνησε δι’ απαγχονισμού –και όχι για τα τριάντα αργύρια.

Τι πιστεύει ο Σμούελ; Πως αν δεν υπήρχε Ιούδας, δεν θα υπήρχε Σταύρωση και ως εκ τούτου ούτε χριστιανισμός. Ετσι ο Ιούδας ήταν στην πραγματικότητα ο πρώτος χριστιανός –και όχι το πρότυπο της προδοσίας με βάση το οποίο καλλιεργήθηκε επί αιώνες στη χριστιανική Ευρώπη ο αντισημιτισμός.

Προδότης ωστόσο δεν ήταν μόνον ο Ιούδας αλλά και ο πατέρας της Ατάλιας (που «πρόδωσε» τους εβραίους συμπατριώτες του). «Προδότης» ήταν επίσης ο Σμούελ, γιατί πρόδωσε τους γονείς του διαψεύδοντας τις προσδοκίες τους να σπουδάσει και να ακολουθήσει τη λαμπρή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία που ανοιγόταν μπροστά του, «προδίδοντας» και τους καθηγητές του που πίστευαν σ’ αυτόν.

Αλλά «προδότης» χαρακτηρίστηκε πολλές φορές από συντηρητικούς κύκλους του Ισραήλ και ο ίδιος ο Οζ επειδή υποστήριξε τη δημιουργία δύο κρατών: των Ισραηλινών και των Παλαιστινίων. Εδώ με τη χρήση της μυθοπλασίας ο Οζ θυμίζει τα παλιά σφάλματα, αυτά που έπρεπε να γίνουν και δεν έγιναν. Γι’ αυτό και μας μεταφέρει πίσω στον χρόνο.

Ολες τις αρετές του μεγάλου μυθιστοριογράφου θα τις συναντήσει ο αναγνώστης σε τούτο το μυθιστόρημα. Το κλίμα της εποχής, τις θαυμάσιες περιγραφές του σπιτιού του Βαλντ, όπως και της Ιερουσαλήμ (της νυχτερινής κατεξοχήν), αλησμόνητους χαρακτήρες που δίνουν ζωή στον χώρο και στα πράγματα, στο παρόν και στις αναμνήσεις, τη θαυμαστή ενότητα του χρόνου, προϋπόθεση της αφηγηματικής ροής σε όλα τα πρώτης γραμμής μυθιστορήματα και εκείνη την αδιόρατη σχεδόν μελαγχολία που αποπνέουν τα βιβλία ατμόσφαιρας που συγκρατούν τον αναγνώστη στη σελίδα και δεν τον κάνουν να ανυπομονεί να δει τι θα συμβεί παρακάτω. Γι’ αυτό και οι «αποκαλύψεις» έχουν μιαν ανεπανάληπτη φυσικότητα εξηγώντας τη συμπεριφορά των δύο από τους τρεις βασικούς χαρακτήρες, του Βαλντ και της Ατάλιας.

Δεν αρκεί να είναι κανείς συγγραφέας με άποψη που να διαθέτει και το ταλέντο του Οζ. Ενα βιβλίο με θέμα την προδοσία και τις συμβολικές και πραγματικές της προεκτάσεις όπως τις εκφράζει ο Ιούδας απαιτεί έρευνα. Ετσι ο Οζ ανέτρεξε στα βιβλία που του ήταν απαραίτητα και τα μελέτησε επισταμένως. Αλλά πουθενά το θεωρητικό υπόβαθρο δεν υπονομεύει την αφήγηση. Είναι ενσωματωμένο –και μάλιστα με τρόπο θαυμαστό –στα δρώμενα. Γι’ αυτό στο τέλος του βιβλίου, όταν ο Σμούελ φεύγει από το σπίτι του Γκέρσομ Βαλντ, ο αναγνώστης κλείνοντάς το επιστρέφει στην ημέρα που πρωτομπαίνει εκεί ο Σμούελ Ας. Ετσι συμβαίνει με τα σπουδαία βιβλία: το τέλος τους σε παραπέμπει πάντα στην αρχή, γιατί η αρχή τους το περιέχει, μόνο που ο αναγνώστης το ανακαλύπτει σιγά-σιγά.