Πολεμώντας τη νέα ξενοφοβία

Οι δημοκρατικές κυβερνήσεις της Δύσης χάνουν όλο και περισσότερο έδαφος. Από τη στροφή προς την ανελευθερία στην Πολωνία και στην Ουγγαρία ως το δημοψήφισμα για το Brexit στη Βρετανία και τη νίκη του Ντόναλντ Τραμπ στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, ένας ιδιαίτερα θανατηφόρος τύπος λαϊκισμού μολύνει τις κοινωνίες –και εξαπλώνεται.

Η απήχηση του λαϊκισμού είναι προφανής. Αντιμέτωπος με στάσιμους μισθούς και μείωση της ποιότητας ζωής, ο κόσμος αισθάνεται απογοητευμένος –ιδίως όταν οι ηγέτες τού λένε ότι τα πράγματα βελτιώνονται. Τότε εμφανίζεται ο λαϊκιστής και υπόσχεται να ταρακουνήσει την κατάσταση, να υπερασπιστεί τα συμφέροντα του «λαού» και προσφέρει κάτι πολύ πιο ελκυστικό απ’ ό,τι οι εφικτές λύσεις: αποδιοπομπαίους τράγους.

Στην κορυφή της λίστας των αποδιοπομπαίων τράγων βρίσκονται οι «ελίτ» –τα καθιερωμένα πολιτικά κόμματα και οι επιχειρηματικοί ηγέτες. Αντί να προστατεύουν τον λαό, οι «ελίτ», λέει ο λαϊκιστής, προωθούν την παγκοσμιοποίηση προκειμένου να συγκεντρώνουν τεράστιο πλούτο στα χέρια τους, τον οποίο στη συνέχεια προστατεύουν μέσω της φοροαποφυγής, των offshore και άλλων τεχνασμάτων. Αλλά δεν κατηγορούν μόνο τις ελίτ. Ναι, πρόδωσαν τον λαό. Ενας τρόπος με τον οποίο τον πρόδωσαν είναι προωθώντας τα ίσα δικαιώματα και τις ίσες ευκαιρίες για μειονότητες, μετανάστες και ξένους που «κλέβουν» δουλειές, απειλούν την εθνική ασφάλεια και υπονομεύουν τον παραδοσιακό τρόπο ζωής.

Ο Τραμπ εξελέγη εν μέρει λόγω της υπόσχεσής του να απελάσει εκατομμύρια παράτυπους μετανάστες και να απαγορεύσει την είσοδο των μουσουλμάνων στη χώρα. Οι οπαδοί του Brexit υποσχέθηκαν να βάλουν ένα τέλος στην ελεύθερη μετανάστευση από την Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ). Μετά το δημοψήφισμα η υπουργός Εσωτερικών της Βρετανίας Αμπερ Ραντ πρότεινε να κατονομάζονται και να ντροπιάζονται οι εταιρείες που προσλαμβάνουν ξένους.

Ο σημερινός λαϊκισμός προωθεί μια δηλητηριώδη νέα ξενοφοβία, η οποία απειλεί να κατακερματίσει τις κοινωνίες μας. Στους πολιτικούς, παρέχει έναν εύκολο τρόπο για να μετατρέπουν τον φόβο και την αίσθηση ανημποριάς του κόσμου σε ένα μεθυστικό μείγμα θυμού και εξουσίας. Πείθουν πτοημένους (συχνά γηραιούς) ψηφοφόρους ότι μπορούν «να ξαναπάρουν τον έλεγχο» της ζωής τους και της χώρας τους, κυρίως απορρίπτοντας τους ξένους.

Η δημοκρατία καθιστά ιδιαίτερα επικίνδυνη τη νέα ξενοφοβία. Στο μεγαλύτερο μέρος της Δύσης οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο ποικίλες. Οι ισπανόφωνοι αποτελούν το 17,6% του πληθυσμού των ΗΠΑ, το ένα τρίτο των Λονδρέζων έχει γεννηθεί εκτός Βρετανίας, ενώ το 10% είναι μουσουλμάνοι. Το 20% του πληθυσμού της Γερμανίας κατάγεται από μετανάστες.

Σε αυτό το πλαίσιο, όταν οι πολιτικοί προωθούν ανταγωνιστικές και διχαστικές πολιτικές ταυτότητας, σπέρνουν τον σπόρο της εχθρότητας, της καχυποψίας και της βίας στην ίδια τους την κοινωνία.

Η ποικιλία θα έπρεπε να αποτελεί προσόν, να βοηθά τις κοινωνίες να ανθήσουν. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να καταπολεμήσουμε τη νέα ξενοφοβία. Ενας τρόπος είναι ενθαρρύνοντας την κοινωνική ανάμειξη. Εκτεταμένες ψυχολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες ομάδες μειώνουν την αίσθηση της απειλής στους ανθρώπους και αυξάνουν την πιθανότητα οικοδόμησης εμπιστοσύνης. Ενας δεύτερος τρόπος καταπολέμησης της νέας ξενοφοβίας είναι να ενισχυθεί η προστασία των πολιτικών ελευθεριών. Αυτό σημαίνει να τηρείται η έννομη τάξη, ακόμη και απέναντι σε τρομοκρατικές απειλές, και να εξασφαλίζεται η ανεξαρτησία των δικαστών. Τελευταίως όμως παρατηρήθηκαν δυσοίωνες κινήσεις προς την αντίθετη κατεύθυνση. Οι ηγέτες της Ουγγαρίας και της Πολωνίας αποκαθηλώνουν τη συνταγματική προστασία. Η Γαλλία εκμεταλλεύεται μια μακροχρόνια κατάσταση έκτακτης ανάγκης για να καταργήσει δικαιώματα. Βρετανοί και αμερικανοί πολιτικοί μειώνουν δημοσίως τους δικαστές.

Η δημοκρατία καταλύθηκε από τους ξενόφοβους στη δεκαετία του ’30 όχι λόγω της δύναμης των αντιδημοκρατικών κομμάτων αλλά λόγω της αποτυχίας των δημοκρατικών ηγετών να διαφυλάξουν το σύνταγμα της χώρας τους.

Ενας τρίτος τρόπος καταπολέμησης της νέας ξενοφοβίας είναι μέσω της καινοτομίας. Για παράδειγμα, αν και το Internet θεωρείται μέγας εξισωτής, τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης συμβάλλουν στον κατακερματισμό. Το περιεχόμενο στο οποίο εκτίθενται οι χρήστες φιλτράρεται είτε μέσω προσωπικής επιλογής είτε μέσω αλγορίθμων.

Το αποτέλεσμα είναι ιστοσελίδες στις οποίες άνθρωποι με παρόμοιες απόψεις ενισχύουν τις πεποιθήσεις τους. Αλλά αν οι πλατφόρμες των κοινωνικών μέσων δικτύωσης αναδιαμορφώνονταν με καινοτόμους τρόπους, θα μπορούσαν να είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα δημιουργώντας ιστοσελίδες όπου θα έρχονταν σε επαφή χρήστες διαφορετικής προέλευσης.

Δεν πρέπει να υποτιμάμε την απειλή που φέρνει η νέα ξενοφοβία. Σήμερα, όσο και στο παρελθόν, η απόρριψη της ποικιλίας ισοδυναμεί με απόρριψη της δημοκρατίας. Γι’ αυτό πρέπει να την υπερασπιστούμε προτού κερδίσουν περισσότερο έδαφος οι πολέμιοί της.