Διονύσης Καββαθάς Eπίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας και Αισθητικής των Μέσων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Από τα αναγνώσματα του 2016 ξεχωρίζω το μυθιστόρημα Η ανθρωπωδία – Μια ατελής χιλιετία (πέμπτος τόμος) του Δημήτρη Δημητριάδη και το δοκίμιο Η Ιστορία ως θέαμα και ως όργανο πολιτικού προσανατολισμού –Ηρόδοτος, Θουκυδίδης του Τάκη Σιμώτα, των εκδόσεων Σμίλη. Η έμφαση στις εγκόσμιες μορφές της ξαφνικής φώτισης των πραγμάτων τοποθετεί το έργο του Δημητριάδη στην καρδιά του λογοτεχνικού κανόνα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Η «βλεμμάτωση», η τραυματική στιγμή της συνάντησης με το πραγματικό, η οποία συνιστά δραματικήκορύφωση στο μεγαλόπνοο έργο του Δημητριάδη, βρίσκεται στην ίδια γενεαλογική γραμμή με τα «Επιφάνεια» στον Τζόις, την «άλλη κατάσταση» στον Μούζιλ, την «ακούσια μνήμη» στον Προυστ. Αν και ο Δημητριάδης αναγνωρίζει τα όρια της ανθρώπινης γλώσσας να καταγράψει πιστά τις εξαιρετικές μας εμπειρίες (έρωτας, απόγνωση, συντριβή) δεν παύει να επινοεί λογοτεχνικά σχήματα και ρητορικούς τρόπους υπέρβασής τους.
Το σύντομο αλλά πυκνό δοκίμιο του Σιμώτα εμμένει περισσότερο στις απορητικές δομές της ιστοριογραφίας του Θουκυδίδη και παρακολουθεί το αισιόδοξο διαφωτιστικό του έργο το οποίο διακόπτεται με την κατάρρευση της αθηναϊκής δημοκρατίας, μένοντας ημιτελές. Παράλληλα, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος παρουσιάζεται ως μινιατούρα της παγκόσμιας Ιστορίας και μήτρα όλων των πολέμων (και των οικονομικών), το δε όραμα της Μεγάλης Αθήνας ως «μικρογραφία έθνους και υπερδύναμη τσέπης» που άγεται και φέρεται από τα αστείρευτα κυριαρχικά πάθη της ανθρώπινης φύσης.
Κωστής Κορνέτης
Ερευνητής CONEX-Marie Curie στο Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Carlos III της Μαδρίτης H συναρπαστική αυτοβιογραφία του αριστερού εξπρεσιονιστή Ερνστ Τόλερ Ημουν ένας Γερμανός (μτφ. Μ. Αργυρόπουλος, Ερατώ, 2016) ζωντανεύει ολόκληρη την ταραχώδη εποχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Εχοντας περάσει διά πυρός και σιδήρου –εθελοντής στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, συνειδητοποιημένος πασιφιστής αμέσως μετά, στη φυλακή για χρόνια για την πολιτική του δράση –ο συγγραφέας μιλάει για τη μειωμένη ανθρώπινη ικανότητα άντλησης συμπερασμάτων από την ιστορική εμπειρία, αλλά και για τις χίμαιρες της επανάστασης. Το βιβλίο αποτυπώνει με ευκρίνεια τις μεγάλες ουτοπίες αλλά και τις βίαιες διαψεύσεις του τρομερού πρώτου μισού του 20ού αιώνα.
Το «Κάτσε καλά Γεράσιμε…». Μαθητικό κίνημα & καταλήψεις, 1974-2000 (Ασίνη, 2016) του Δημήτρη Σκλαβενίτη είναι η πρώτη συστηματική καταγραφή των μαθητικών καταλήψεων μετά το ’74 και ειδικά τις σχολικές χρονιές 1990-1991 και 1998-1999, από όπου και το γνωστό σλόγκαν του τίτλου. Το βιβλίο διεισδύει στα κίνητρα των νεαρών εξεγερθέντων υποκειμένων, αξιοποιώντας πλήθος ανεξερεύνητου υλικού, από τον Τύπο της εποχής μέχρι τις προκηρύξεις. Αναδεικνύει τις βασικές παραμέτρους μιας κινηματικής πρακτικής με διαχρονική σημασία και διαρκείς επιπτώσεις στην εγχώρια πολιτική κουλτούρα, σπάζοντας το ταμπού της χρονικής εγγύτητας και ιστορικοποιώντας μια εποχή που φαντάζει κοντινή, αλλά αποδεικνύεται εντυπωσιακά μακρινή όσον αφορά το πολιτικό κλίμα και τα προτάγματά της.
Βασιλική Γεωργιάδου
Αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Στο Game over – Η αλήθεια για την κρίση (Παπαδόπουλος, 2016) του Γιώργου Παπακωνσταντίνου, η διαίρεση μνημόνιο – αντιμνημόνιο διατέμνει την κοινωνική δομή και αποτυπώνεται στο κομματικό σύστημα. Διαφορετικά από ό,τι συμβαίνει στις παραδοσιακές διαιρετικές τομές, δεν πρόκειται για κάποια ταυτότητα που εδράζεται σε κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά αλλά για μια θολή εναντίωση στην πραγματικότητα της κρίσης που διαμορφώνει το αντιμνημονιακό στρατόπεδο και δίνει υπόσταση σε μια τέτοια τομή.
Τα τελευταία χρόνια εκτός από την τομή έχει καθιερωθεί και μια αντιμνημονιακή βιβλιογραφία: πρόκειται για εκδόσεις που αναφέρονται στις «καταστροφικές», «επονείδιστες», «νοσηρές», «προδοτικές» πτυχές των δημόσιων πολιτικών που εφαρμόστηκαν από το 2010. Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι η μεροληψία στην επιχειρηματολογία, η επιλεκτική χρήση των πηγών, η τακτική της θυματοποίησης και της μετάθεσης ευθυνών.
Το βιβλίο του Γιώργου Παπακωνσταντίνου βρίσκεται ακριβώς στην αντίπερα όχθη· ο συγγραφέας, πρώην υπουργός Οικονομικών την υπογραφή του οποίου φέρει το πρώτο Μνημόνιο, έχει συγγράψει μια λεπτομερειακή και έντιμη μαρτυρία για την περίοδο από τη νίκη του ΠαΣοΚ στις εκλογές του 2009 ως τον Ιούνιο του 2011. Το βιβλίο, που διαβάζεται απνευστί, αποτελεί ένα απαραίτητο ανάγνωσμα για όσους θέλουν να μάθουν πώς αποφύγαμε τη χρεοκοπία, αλλά και για τις ευκαιρίες που σπαταλήθηκαν στον βωμό του καιροσκοπικού κομματισμού και της αντιμνημονιακής υστερίας.
Νάσος Βαγενάς
Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Καθώς πιστεύω ότι ένα από τα σπουδαιότερα προτερήματα ενός βιβλίου είναι η ευχαρίστηση που μπορεί να προσφέρει στον αναγνώστη του, από τα εφετινά βιβλία μεγάλη ευχαρίστηση μου έδωσαν τα εξής: 1) Η έκδοση των (δημοσιευμένων από τον ίδιο) ποιητικών έργων του Κάλβου (επιμέλεια Luigi Trenti και Ευριπίδης Γαραντούδης, Μουσείο Μπενάκη) που, περιλαμβάνοντας για πρώτη φορά, χρονολογικά, σε έναν τόμο τα ιταλικά και ελληνικά ποιήματά του, απεικονίζει την ποιητική φυσιογνωμία του Κάλβου πιστότερα απ’ όσο κάθε άλλη υποτιθέμενη έκδοση Απάντων του. 2) Το γλαφυρό αφήγημα Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου (Πατάκης) με το οποίο ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος μας δίνει, μέσα από τη διακριτική περιγραφή της συγγραφικής του πορείας, μιαν ουσιώδη μαρτυρία για ανθρώπους και καταστάσεις, και την ατμόσφαιρα μιας μεγάλης για τη λογοτεχνία μας εποχής. 3) Η μονογραφία της Μορφίας Μάλλη Στον δρόμο των Beat: Μια ανάγνωση της ποίησης του Λευτέρη Πούλιου (Futura): ενδελεχής μελέτη του έργου ενός ποιητή, που το σκιάζουν σήμερα τα φώτα της ελαφράς λογοτεχνικής δημοσιότητας. 4) Η μετάφραση –επιτέλους! –στα ελληνικά της περίφημης παρωδίας του (σοβαρού αριστερού) διανοητή Αλαν Σόκαλ, εκρηκτικής σάτιρας του απόλυτου σχετικισμού και του ύφους των κειμένων της μεταμοντέρνας Αριστεράς. Εδώ η ευχαρίστηση γίνεται απόλαυση (Τοποβόρος – Εκδόσεις Εξαρχείων, τιμή 5 ευρώ / 600 λιρέτες Εξαρχείων).
Παναγής Παναγιωτόπουλος
Επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Από τη σύγχρονη έρευνα στις Κοινωνικές – Πολιτικές Επιστήμες ξεχωρίζουν δύο μελέτες που προσθέτουν συστηματική γνώση σε παραμελημένες θεματικές: Ζηνοβία Λαλιούτη, Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα 1949-1989, και Δημήτρης Σκλαβενίτης, «Κάτσε καλά Γεράσιμε…» – μαθητικό κίνημα και καταλήψεις 1975-2000, αμφότερες από τις εκδόσεις Ασίνη. Τελεσφόρες συλλογικές προσπάθειες σε βάθος εξέτασης της κοινωνικής και θεσμικής εμπειρίας αποτυπώνονται στα: Μ. Αυγερίδης, Ε. Γαζή, Κ. Κορνέτης (επιμ.), Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο δύο αιώνων (Θεμέλιο), Α. Πασσάς, Δ. Π. Σωτηρόπουλος, Α. Τριανταφυλλοπούλου, Θ. Τσέκος, Οι θεσμοί στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (Παπαζήση), Δ. Εμμανουήλ (επιμ.), Κοινωνικές τάξεις και κατανάλωση (Αλεξάνδρεια). Χαρακτηριστικό της δουλειάς που γίνεται στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: Ζ. Κοτιώνης, Γ. Τζιρτζιλάκης (επιμ.), Συμβιώσεις (Καστανιώτης). Στιβαρές συνθέσεις που μας εισάγουν σε κεντρικά ζητήματα της σύγχρονης βιβλιογραφίας: Ν. Χρηστάκης, Ψυχοκοινωνιολογία των μαζικών επικοινωνιών (Gutenberg), και Α. Χουλιάρας, Σ. Πετρόπουλος, Η Αφρική και οι άλλοι (Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα). Για την προϊούσα διάβρωση της δημοκρατίας και του κοινωνικού δεσμού στην Ελλάδα: Α. Πανταζόπουλος, Ο αριστερός εθνολαϊκισμός (Επίκεντρο) και Τ. Γιαννίτσης, Σ. Ζωγραφάκης, Ανισότητες, φτώχεια, οικονομικές ανατροπές στα χρόνια της κρίσης (Πόλις). Ως εξαίρεση από το πεδίο αρμοδιότητάς μου αξίζει να διαβαστεί το ΕΙΡΗΝΙΚΟΝ, ΕΚ ΣΕΦΦΥΡΙΟΥ ΑΔΔΑΠΟΧΡΙΘΕΝ (popaganda.gr) του Θεόδωρου Πανάγου, μια στήλη γλωσσικής και κοινωνικής δυστοπίας που έχει εύγλωττα σιωπήσει όλο το 2016.
Ουρανία Πολυκανδριώτη
Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών
Συναρπαστικό βιβλίο ήταν το μυθιστόρημα του Mathias Énard Πυξίδα (μτφ. Σοφία Διονυσοπούλου, Στερέωμα, 2016), μια λογοτεχνική απόδοση του οριενταλισμού σε ένα ιδιότυπο μυθιστόρημα, γραμμένο από έναν γάλλο συγγραφέα, βαθύ γνώστη της Μέσης Ανατολής και βραβευμένο με το Goncourt 2016. Ο βιεννέζος μουσικολόγος Φραντς Ρίτερ ακολουθεί τη χειμαρρώδη ροή των αναμνήσεών του, στη διάρκεια μιας νύχτας αϋπνίας, και μέσα από τον αναδρομικό πολυπρισματικό μονόλογό του οικειοποιείται με την ακαδημαϊκή του υπεροχή ολόκληρη την ιστορία του οριενταλισμού στην Ευρώπη. Κείμενο υψηλών λογοτεχνικών αξιώσεων, βασισμένο σε βαθιά γνώση της θελκτικής και μυστηριώδους Ανατολής, σαν μουσικό έργο όπως εκείνα που συνοδεύουν διαρκώς τον αναγνώστη κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης, συνθέτει περίτεχνα και αισθαντικά την πολυπλοκότητα του οριενταλισμού με μόνη πυξίδα την ιστορία της πρόσληψής του στην Ευρώπη. Ο Énard παραδίδει μια εικόνα της Ανατολής σε όλη της την αντιφατικότητα, τη συνθετότητα, την αισθαντικότητα και τη μυθική έλξη ή τη σκληρή απώθηση, ακριβώς σαν την αγαπημένη αλλά άυλη Σάρα της πραγματικότητας και της φαντασίωσης του Φραντς Ρίτερ. Εξαιρετική η μετάφραση ενός πολύ απαιτητικού κειμένου από τη Σοφία Διονυσοπούλου, για έναν νέο και τολμηρό εκδοτικό οίκο που έως τώρα κινείται μόνο μεταξύ της γαλλικής παραγωγής και της ελληνικής γλώσσας.
Κωστής Καρπόζηλος
Διευθυντής των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)
Τι μπορεί να συνδέει τα διηγήματα ενός Βούλγαρου που γράφει στις Ηνωμένες Πολιτείες με την έρευνα ενός δημοσιογράφου για ιστορίες κατασκοπείας; Φαινομενικά όχι πολλά. Οι ιστορίες του Μιροσλάβ Πένκοφ (Ανατολικά της Δύσης, Αντίποδες, 2016) έχουν άξονα τη Βουλγαρία και εκτείνονται στη σύγχρονη μετανάστευση στη Δύση. Εδώ δεν υπάρχει χώρος για συναισθηματικούς εκβιασμούς, αλλά μια ψύχραιμη και (αυτο)αρκαστική γραφή που μας θυμίζει πόσο αξίζει να συνομιλήσουμε περισσότερο με τους άγνωστους γείτονές μας στα ξεχασμένα Βαλκάνια. Ο Ρόμπερτ Λίτελ (Φίλμπυ: πορτραίτο του κατασκόπου σε νεαρή ηλικία, Αγρα, 2016) ανατέμνει τη ζωή του διάσημου Κιμ Φίλμπι προτού γίνει διάσημος. Η κινηματογραφική γραφή για το making of του ανθρώπου με την ανεξάντλητη γοητεία καθιστά το βιβλίο από εκείνα που χαρίζεις σε φίλους σίγουρος ότι δεν θα πέσεις έξω. Τα δύο βιβλία έχουν έναν κοινό πυρήνα: τα ρευστά όρια μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Οι πρωταγωνιστές γεννήθηκαν σε διαφορετικούς χρόνους και τόπους, αλλά η ζωή τους αρθρώνεται μέσα από την αναζήτηση για το τι βρίσκεται στην άλλη πλευρά του λόφου. Πέρα όμως από αυτό, τα δύο βιβλία, από διαφορετικούς γεωγραφικούς τόπους, υπογραμμίζουν ότι ο 20ός αιώνα υπήρξε, για πολλούς και πολλές, ο αιώνας του κομμουνισμού. Και εμείς, όπως οι ήρωες του Πένκοφ, ακόμα ζούμε μέσα σε αυτόν, ή μάλλον μέσα στην απουσία του.
Γιώργης Γιατρομανωλάκης
Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Από τις εφετινές εκδόσεις απόλαυσα ιδιαίτερα: Νάσος Βαγενάς, Πανωραία, Κέδρος: 58 ποιήματα/ψηφίδες που με θαυμαστή λιτότητα, χιούμορ και απροσδιόριστη λύπη ανασυστήνουν το πρόσωπο και τη φιλοσοφία της θείας Πανωραίας. Ευφυές κείμενο πλάγιας, πλην σαφούς, ποιητικής.
Διονύσης Καψάλης, Η ταραχή των ανθρωπίνων, Αγρα: 14 διδακτικά δοκίμια ενός ευφυούς μελετητή «για τις υπερβολές των ποιητών που ψηλαφούν το φθαρμένο ύφασμα του κόσμου εκεί όπου είναι ακόμα λαμπερό, στον έρωτα, τη φιλία, τη βαθιά αλληλεγγύη…».
Walter Burkert, Πρωτόγονες Απαρχές. Τελετουργία και μύθος στην αρχαία Ελλάδα, μτφ. Νίκος Καλταμπάνος, Καρδαμίτσα: Τρεις οι κύριες χρήσεις των μύθων για τους αρχαίους Ελληνες: πηγή λογοτεχνικής παραγωγής, ιδιότυπη ιστορική αναγωγή σε απώτατους χρόνους, φιλοσοφική/ηθική αλληγορία. Λαμπρή μελέτη για ειδικούς και μη.
Mahi Binebine, Τα αστέρια του Σιντί Μουμέν, μτφ. Ελγκα Καββαδία, Αγρα: Γοητευτικό μυθιστόρημα, άψογη (θα έλεγα) αφήγηση με θέμα την πορεία του αφηγητή Γιασίν από τη γη στα ουράνια. Μεγαλωμένος στην επίγεια κόλαση των σκουπιδιών στο Σιντί Μουμέν, Καζαμπλάνκα, παίζει ποδόσφαιρο στις λάσπες, ενδύεται το γιλέκο με τα εκρηκτικά, προς δόξα της Τζιχάντ, και εξαερώνεται με πολλούς.
Jean Genet, Ο σκοινοβάτης. Ο θανατοποινίτης, μτφ. Χριστόφορος Λιοντάκης, Εκδόσεις του 21ου: Ξαναδουλεμένα, λιμαρισμένα στο έπακρον, δύο από τα εμβληματικότερα κείμενα του Ζενέ με θέμα, αντίστοιχα, τους ποικίλους κινδύνους του συγγραφέα/σκοινοβάτη και τις τελευταίες ώρες ενός ανυπότακτου, αναρχικού εραστή.
Λίζυ Τσιριμώκου
Καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Η περιορισμένη γερμανομάθεια έχει στερήσει τον τόπο μας από την ιστορική προσέγγιση μιας μείζονος λογοτεχνίας, που σε κάθε φάση της έχει να επιδείξει υψηλής στάθμης και ποικιλίας έργα. Η γραμματολογία των Wolfgang Beutin κ.ά., Ιστορία της γερμανικής λογοτεχνίας. Από τις αρχές της ως σήμερα (μτφ., επιμέλεια, σχόλια, πίνακες Κυριακή Χρυσομάλλη-Henrich, University Studio Press, 2016), ένα συλλογικό επίτευγμα (συμμετέχουν έντεκα εξειδικευμένοι ανά κεφάλαιο και γνωστικό αντικείμενο συγγραφείς), προσφέρει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό μια εποπτική εικόνα των γερμανικών γραμμάτων και έρχεται να καλύψει με τους καλύτερους δυνατούς όρους αυτό το κενό.
Πώς μπορούμε να μιλήσουμε σήμερα για τραγούδια ριζίτικα, της τάβλας, της στράτας ή της κουλούρας; Για τη λογοτυπική δομή της δημοτικής ποίησης, την ιστορία των παραλογών και του δεκαπεντασύλλαβου ή για τις παραλλαγές του «Πότε θα κάμει ξαστεριά»; Στα Ζητήματα ποιητικής, φιλολογίας και λαογραφίας (Κίχλη, 2016) ο Γ. Μ. Σηφάκης, δεινός κλασικός φιλόλογος αλλά και υποδειγματικός ερευνητής της προφορικότητας του νεότερου ελληνισμού, συγκεντρώνει έντεκα μελετήματά του (παλαιότερα και ανέκδοτα) αναδεικνύοντας την οργανωτική λογική της παραδοσιακής ποίησης, διευκρινίζοντας τι είναι και τι θέλει η λαογραφία, τι τη χωρίζει από την ανθρωπολογία, αλλά και πώς μπορεί να γεφυρωθεί η όποια αντίθεσή τους. Νηφάλια πορίσματα και γόνιμες προτάσεις για την επανανάγνωση ενός κρίσιμου πολιτισμικού κεφαλαίου.
Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος
Αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Από τα πολιτικά βιβλία της χρονιάς κρατώ το Υπάρχει λύση; Συζήτηση με τον Γιάννη Πρετεντέρη (Πόλις) του Κώστα Σημίτη. Από τους διατελέσαντες πρωθυπουργούς της χώρας, ο Σημίτης είναι ο μόνος που είναι παρών, με τις συχνές εκδόσεις βιβλίων του (οκτώ βιβλία τα τελευταία 11 χρόνια), χωρίς όμως να κάνει θόρυβο με διαρροές στον Τύπο ή δυσεξήγητες σιωπές. Στο τελευταίο βιβλίο του, που στηρίζεται σε ερωτήσεις του Γιάννη Πρετεντέρη, ο πρώην πρωθυπουργός απαντά σε κάθε ερώτηση με ένα μικρό πολιτικο-επιστημονικό δοκίμιο μιας έως τριών σελίδων. Ταιριάζει ο χαρακτηρισμός «δοκίμιο», γιατί σε πλήθος ζητημάτων ο Σημίτης διατυπώνει μια άποψη, την αντιπαραθέτει με άλλες και παραθέτει πλήθος εμπειρικών στοιχείων για να υποστηρίξει τη δική του. Οι ερωτήσεις δεν είναι ανώδυνες. Ο Σημίτης απαντά, μεταξύ άλλων, για τη μεταρρύθμιση Γιαννίτση του 2001, τη «φούσκα του Χρηματιστηρίου» και τις σχέσεις του με το ΠαΣοΚ, χωρίς ποτέ να αφίσταται του γνωστού «σημίτειου» ύφους με το οποίο λέγονται πολλά, δίχως όμως να δημιουργούνται περιττές πολώσεις. Σε σύγκριση με προηγούμενες παρεμβάσεις του, ο Σημίτης είναι πιο επικριτικός ως προς την πορεία που ακολουθεί η Ευρωπαϊκή Ενωση. Εύλογα αυστηρός με τον πειρασμό του αυταρχισμού, στον οποίο φαίνεται να έχει περιπέσει η σημερινή κυβέρνηση, καταλήγει πιο αισιόδοξα ότι «η Ελλάδα δεν είναι καταδικασμένη στην υστέρηση».
