Ο Μπεν Γουίζνερ, διευθυντής του προγράμματος ελευθερίας του λόγου, ιδιωτικότητας και τεχνολογίας της Αμερικανικής Ενωσης Πολιτικών Ελευθεριών (ACLU), υπό κανονικές συνθήκες θα είχε κάθε λόγο να είναι χαρούμενος. Τις τελευταίες εβδομάδες, η ACLU, ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με έδρα τη Νέα Υόρκη που παρέχει νομική υποστήριξη σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, έχει δει τις δωρεές που λαμβάνει να εκτινάσσονται σε περισσότερες από 200.000. Κι όμως, στην αρχή της συνομιλίας μας μέσω Skype, λέει κάπως ράθυμα: «Ολες οι ημέρες είναι πια το ίδιο. Κοιτάζουμε τις ειδήσεις με απόλυτη δυσπιστία, προετοιμαζόμαστε για τα χειρότερα». Οπως θα διασαφηνίσει αργότερα, η εκτίναξη των δωρεών ήλθε αμέσως μετά την εκλογική νίκη του Ντόναλντ Τραμπ, κάτι που μάλλον φανερώνει τη διάχυτη ανησυχία για το μέλλον των πολιτικών ελευθεριών στις ΗΠΑ.
Στα θέματα προβληματισμού κατέχει δεσπόζουσα θέση το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα, με το οποίο ασχολείται κυρίως ο Μπεν Γουίζνερ. Τα τρία τελευταία «καυτά» χρόνια, ο αμερικανός δικηγόρος εργάζεται ως νομικός εκπρόσωπος του 33χρονου πρώην πράκτορα της CIA και της NSA Εντουαρντ Σνόουντεν, ο οποίος το καλοκαίρι του 2013 κατάφερε να αποσπάσει μεγάλο όγκο αρχείων από την υπηρεσία του (εργαζόταν ως εξωτερικός συνεργάτης της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ στη Χαβάη) και να αποκαλύψει τις μαζικές παρακολουθήσεις πολιτών οπουδήποτε στον κόσμο. Ο Σνόουντεν σήμερα βαρύνεται από κατηγορίες κατασκοπείας και κλοπής στις ΗΠΑ, ζει στη Ρωσία (η άδεια παραμονής του λήγει τον προσεχή Ιούλιο), ενώ προσφάτως η υπόθεσή του έγινε χολιγουντιανή ταινία από τον Ολιβερ Στόουν («Σνόουντεν»).
Οι αποκαλύψεις του Εντουαρντ Σνόουντεν άλλαξαν τα παγκόσμια δεδομένα και γέννησαν ακόμη περισσότερα ερωτήματα. Μέσα από τα αρχεία και τα ρεπορτάζ που είδαν το φως της δημοσιότητας το 2013 έγινε γνωστό ότι η NSA και η βρετανική GCHQ, με τη συνεργασία πολλών εταιρειών τηλεπικοινωνιών αλλά και κυβερνήσεων ανά τον κόσμο, παρακολουθούσαν περισσότερα από πέντε δισεκατομμύρια κινητά τηλέφωνα. Επί της ουσίας, ο Σνόουντεν απέδειξε την ύπαρξη ενός αδιανόητου καφκικού μηχανισμού παρακολούθησης λίγο έως πολύ όλων των επικοινωνιών παγκοσμίως, αλλά και χρήσης των συσκευών επικοινωνιών ερήμην των ιδιοκτητών τους (ενεργοποίηση μικροφώνων, κάμερας κ.τ.λ.).
Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι μέχρι σήμερα ο δυτικός κόσμος κυβερνάτο από «αγγέλους» με ακλόνητο σεβασμό προς τη δημοκρατία, η ύπαρξη και μόνο ενός τέτοιου μηχανισμού γεννά προβληματισμούς. Επιπλέον, κανείς δεν μπορεί να φανταστεί την τύχη ενός τέτοιου μηχανισμού στα χέρια του πρώτου «διαβόλου», ενός ηγέτη με απολυταρχικές τάσεις. Είναι ο Ντόναλντ Τραμπ αυτός ο ηγέτης; Η συζήτηση με τον Μπεν Γουίζνερ ξεκίνησε έτσι ακριβώς.
Πώς θα μοιάζει το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα κατά την περίοδο Τραμπ; Εχετε μια εκτίμηση; «Πιστεύω ότι τα ερωτήματα σχετικά με την ιδιωτικότητα και την παρακολούθηση ήταν για πολλούς Αμερικανούς, και για πολλούς ανθρώπους ανά τον κόσμο, αρκετά αφηρημένα για πολύ καιρό. Οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πάντα γιατί τους αφορά η ιδιωτικότητά τους, λένε ότι δεν έχουν τίποτα να κρύψουν. Πιστεύω ότι έχοντας κάποιον όπως ο Τραμπ για Πρόεδρο θα κάνει όλα αυτά τα θέματα πολύ περισσότερο συγκεκριμένα. Πολλοί θα συνειδητοποιήσουν πραγματικά ότι υπάρχει κίνδυνος στο να έχει η κυβέρνηση τέτοιες τεράστιες δυνατότητες παρακολούθησης, στα χέρια ενός πολύ ισχυρού Προέδρου, ο οποίος δεν έχει επιδείξει μεγάλο σεβασμό στις δημοκρατικές νόρμες».
Λέτε ότι θα μείνει πιστός στην προεκλογική ρητορική του; «Αναφορικά με το τι θα κάνει ακριβώς, ασφαλώς δεν γνωρίζουμε. Ωστόσο, μπορούμε πράγματι να ανατρέξουμε σε όσα δήλωσε κατά την προεκλογική περίοδο. Είπε ότι θα ήταν τέλειο αν μπορούσε να χακάρει τους πολιτικούς αντιπάλους του –μπορεί να μην το εννοούσε, να έκανε πλάκα, όμως ο Πρόεδρος έχει αυτήν τη δυνατότητα! Ο Πρόεδρος έχει στην αρμοδιότητά του τον μηχανισμό των υπηρεσιών πληροφοριών και πράγματι πολλοί Πρόεδροι χρησιμοποίησαν αυτόν τον μηχανισμό για να κατασκοπεύσουν τους πολιτικούς αντιπάλους τους. Δεν είναι ένα τραβηγμένο σενάριο».
Μήπως ο Πρόεδρος των ΗΠΑ παραείναι ισχυρός ως θεσμός; «Ναι! Πιστεύω ότι το Σύνταγμα του 18ου αιώνα δημιούργησε έναν πολύ ισχυρό Πρόεδρο, αλλά ήταν οι αρμοδιότητες περί Εθνικής Ασφάλειας στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα που έκαναν τον Πρόεδρο υπέρμετρα ισχυρό. Αυτό έγινε με τη δημιουργία μιας ιδεολογίας γύρω από την Εθνική Ασφάλεια η οποία έδινε μικρότερη βαρύτητα στην τήρηση του Συντάγματος. Τα δικαστήρια έχουν υιοθετήσει ένα δόγμα υποταγής σε αυτά τα θέματα. To Κογκρέσο, ενώ θεωρητικά έχει αρμοδιότητες, στην πράξη σπανίως εναντιώνεται. Η γενική τάση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι προς μια ολοένα και πιο ισχυρή Προεδρία. Νομίζω είναι κάτι για το οποίο όλοι θα πρέπει να ανησυχήσουμε αυτήν ακριβώς τη στιγμή».
Πώς θα επηρεάσει τον υπόλοιπο κόσμο; Οι αμερικανικές υπηρεσίες ασφαλείας παίζουν σημαντικό ρόλο παγκοσμίως. «Δεν είμαι σε καλύτερη θέση να απαντήσω σε αυτήν την ερώτηση από ό,τι οποιοσδήποτε άλλος. Δεν ξέρω αν πρέπει να περιμένουμε αντίσταση από τον υπόλοιπο κόσμο απέναντι σε κάποιες από τις χειρότερες πολιτικές του ή αν κάποιοι ευρωπαίοι ηγέτες θα παίξουν έναν διαφορετικό ρόλο, εφόσον οι ΗΠΑ εγκαταλείψουν τον παραδοσιακό ρόλο τους. Πάντως, πολλοί Αμερικανοί έχουμε προβληματιστεί με τη ρητορική τύπου «πρώτα η Αμερική», που δεν δίνει σημασία σε οικουμενικές αξίες και βλέπει τον κόσμο σε ένα πλαίσιο ανταγωνισμού».
Ηδη θεωρούμε επικίνδυνο ο Πρόεδρος μιας δημοκρατίας όπως οι ΗΠΑ να έχει τέτοια εργαλεία στα χέρια του. Τι σημαίνουν αυτά τα –υπαρκτά –εργαλεία σε χέρια άλλων καθεστώτων, όπως η Ρωσία του Πούτιν; «Ή η Κίνα, ή οποιαδήποτε άλλη χώρα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Σνόουντεν έδωσε τέτοια έμφαση όχι απλά στη δημοκρατική μεταρρύθμιση αλλά και στην τεχνολογική μεταρρύθμιση. Να υπάρχουν εργαλεία ώστε να επικοινωνούμε με ασφάλεια, όταν βρισκόμαστε σε πολύ περισσότερο αντιδημοκρατικά καθεστώτα από τις ΗΠΑ. Γι’ αυτό πρέπει να επιμείνουμε στη χρήση της κρυπτογράφησης. Υπάρχουν απολυταρχικές δυνάμεις σε πολλά σημεία του κόσμου αυτήν τη στιγμή. Βλέπουμε την άνοδο της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη, τo πισωγύρισμα στην όποια δημοκρατική πρόοδο είχε σημειωθεί στην Κίνα. Ο κόσμος πρέπει να προετοιμαστεί για δύσκολες εποχές».
Εχουν κάποια βάση οι φόβοι ότι η κυβέρνηση Τραμπ μπορεί να πιέσει περαιτέρω τη ρωσική κυβέρνηση να εκδώσει τον Εντουαρντ Σνόουντεν; «Δεν έχω ιδέα».
Μόλις πρόσφατα ο «Guardian» περιέγραφε αυτό το σενάριο. «Θα έλεγα ότι έκαναν αυτό που κάνετε κι εσείς, έθεσαν κάποια ερωτήματα. Ομως, εκείνο που αναδεικνύεται είναι το ότι αν οι μεγάλες δυνάμεις όντως συμπεριφερθούν κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο Σνόουντεν μένει ανυπεράσπιστος, ένας απλός άνθρωπος. Από την άλλη, θα ζήσει κι έτσι. Θα συνεχίσει να μιλάει και να πράττει σύμφωνα με τη συνείδησή του, αψηφώντας τις συνέπειες, όποιες κι αν είναι αυτές. Αν ήθελε να είναι άνετα, θα δούλευε ακόμη με την NSA στη Χαβάη».
Ποιο είναι τελικά το κόστος του whistleblowing (σ.σ.: όπως έχει επικρατήσει να λέγεται η δημοσιοποίηση εσωτερικής πληροφόρησης για κοινό όφελος); «Δεν μπορώ να το πω με ακρίβεια. Ομως θα πω αυτό: ολοένα και περισσότεροι Αμερικανοί θα εκτιμήσουν το whistleblowing την περίοδο που έρχεται, ακόμη και όσοι δεν το υποστήριξαν κατά τη διάρκεια της εποχής Ομπάμα. Θα δουν ότι δεν ήταν καλή ιδέα το να δημιουργηθεί ένας τόσο ισχυρός αποτρεπτικός παράγοντας, όπως η 35χρονη φυλάκιση, που αποθαρρύνει τους ανθρώπους να ορθώσουν το ανάστημά τους ενάντια στις αδικίες».
Θα δημιουργηθεί άραγε μια νέα γενιά whistleblowers με πολλούς νέους Σνόουντεν; «Νομίζω ότι θα υπάρξουν πολλοί άνθρωποι εντός της κυβέρνησης που θα καταπιέζονται από τις πολιτικές τις οποίες θα πρέπει να υπηρετήσουν και θα κατανοήσουν ότι, καθώς το Κογκρέσο και η κυβέρνηση θα ελέγχονται από το ίδιο κόμμα, η μόνη επιλογή ελέγχου θα είναι τα ΜΜΕ και η κοινή γνώμη».
Μιλώντας για τα media, φαντάζομαι ότι παρακολουθήσατε το φιλμ «Σνόουντεν» του Ολιβερ Στόουν. Πώς σας φάνηκε; «Πιστεύω ότι η ταινία είπε την αλήθεια στα δύο πιο σημαντικά σημεία: ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ ανέπτυξε και εκμεταλλεύτηκε ένα παγκόσμιο σύστημα μαζικής παρακολούθησης χωρίς τη συγκατάθεση των πολιτών και πως όποιος βρέθηκε να το αποκαλύψει το έκανε από πατριωτισμό και όχι για προσωπικό όφελος. Προφανώς, υπάρχουν και πολλά άλλα σε αυτήν την ταινία και είναι ξεκάθαρα μια άβολη εμπειρία για υπερασπιστές της ιδιωτικότητας να βλέπουν ηθοποιούς να υποδύονται την προσωπική ζωή κάποιου, όμως πιστεύω ότι αυτό βοηθά να γίνουν περισσότερο γνωστές αυτές οι δύο σημαντικές αλήθειες».
Αναρωτιόμουν αν υπήρχαν νομικά θέματα ή προκλήσεις κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. «Οχι, εξ όσων γνωρίζω. Σίγουρα ο Σνόουντεν δεν πούλησε τα δικαιώματα της ζωής του στον Ολιβερ Στόουν και δεν πιστεύει στην ιδέα των life rights (σ.σ.: γνωστή πρακτική διαφόρων διασημοτήτων που πουλούν τα δικαιώματα της ζωής τους για να γίνουν ταινία στο Χόλιγουντ). Εκανε κάτι πάρα πολύ δημόσιο και η υπόθεσή του δεν ανήκει μόνο σε εκείνον».
Πώς θα περιγράφατε τον Εντουαρντ Σνόουντεν ως άνθρωπο; «Είναι εξαιρετικά ευφυής, ηθικός και επίσης πολύ αστείος. Είναι επιπλέον ταπεινός, σίγουρα θα προτιμούσε να μην είναι διάσημος».
Δεν το έχει καταφέρει αυτό. «Θα μπορούσε να έχει εξαφανιστεί το καλοκαίρι του 2013 και να μην έχει ξαναδείξει το πρόσωπό του, αλλά μαζί θα είχε χαθεί και το μήνυμά του».
Σε ποιον βαθμό θα λέγατε ότι οι επικοινωνίες μας είναι ασφαλέστερες ή λιγότερο ασφαλείς μετά τις αποκαλύψεις του Σνόουντεν; «Αν είσαι στόχος μυστικών υπηρεσιών, όπως η NSA ή η βρετανική GCHQ, και προσπαθούν να υποκλέψουν τις επικοινωνίες σου, δεν υπάρχει καμία ασφάλεια στ’ αλήθεια. Κάθε τέτοια απόπειρα θα στεφθεί από επιτυχία. Ωστόσο, πολύ λίγοι άνθρωποι ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία. Οι περισσότεροι, που έχουν να κάνουν με τις τοπικές Αρχές στις χώρες τους, είναι κατά πολύ ασφαλέστεροι. Είδαμε πολλές μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας να εισάγουν επιλογές κρυπτογράφησης στις πλατφόρμες και στις συσκευές τους. Πέρυσι είδαμε την εντυπωσιακή διαφωνία μεταξύ του FBI και της Apple για το αν θα πρέπει να ξεκλειδωθεί ένα κινητό τηλέφωνο· κάτι τέτοιο θα ήταν δύσκολο να το φανταστεί κάποιος το 2012. Το 2013, ο Σνόουντεν μας προειδοποίησε για το τι μπορεί να συμβεί αν αυτές οι εξουσίες κατέληγαν στα λάθος χέρια. Ως αποτέλεσμα της προειδοποίησης αυτής άρχισε μια ολόκληρη διαδικασία που μας έκανε ασφαλέστερους».
Πριν από αυτό, ανάλογες αποκαλύψεις είχαν δημοσιευτεί μέσω WikiLeaks. «Το WikiLeaks είναι μια πλατφόρμα δημοσίευσης και είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι ο Σνόουντεν δεν δημοσίευσε τίποτα. Ηταν εξαιρετικά σαφής ότι ήθελε να παραδώσει το υλικό σε παραδοσιακούς δημοσιογράφους που εργάζονταν για μεγάλες εφημερίδες, συγκεκριμένα για τον «Guardian» και την «Washington Post». To WikiLeaks, από ένα σημείο κι έπειτα, αποφάσισε να δημοσιεύει τα έγγραφα μόνο του και χωρίς περικοπές. Υπάρχει πολύ μεγάλη ευθύνη στο να παίρνεις πληροφορίες από την κυβέρνηση και να τις καθιστάς διαθέσιμες στο κοινό».
Πιστεύετε ότι το WikiLeaks διαχειρίστηκε σωστά αυτήν την ευθύνη; «Θα ήταν πολύ δύσκολο να υπερασπιστεί κάποιος έναν κόσμο όπου οποιοσδήποτε εργαζόταν για οποιαδήποτε κυβέρνηση θα μπορούσε να δημοσιοποιήσει οποιαδήποτε πληροφορία θέλει χωρίς καμία συνέπεια. Υπάρχουν κάποια σημεία της κυβερνητικής δραστηριότητας που πρέπει να παραμένουν μυστικά –κανείς δεν θα μπορούσε να υπερασπιστεί την αποκάλυψη της ταυτότητας μυστικών πρακτόρων, κάτι που θα τους αφήσει έκθετους σε σοβαρό κίνδυνο. Οπότε προκύπτει το θέμα τού πώς θα διαθέτεις μια ανοιχτή δημοκρατία χωρίς να βλάπτεις κάποιους ατομικά. Η συνεργασία με δημοσιογράφους, οι οποίοι έχουν τη δική τους κρίση, αλλά επίσης όπου είναι απαραίτητο και σωστό μιλούν με αξιωματούχους, είναι ο καλύτερος τρόπος. Η δημοσίευση μεγάλου όγκου απόρρητου υλικού χωρίς περικοπές μπορεί να βλάψει κάποιους χωρίς να ωφεληθεί κανένας».
Σε έναν τόσο διασυνδεδεμένο κόσμο υπάρχουν εντελώς ασφαλείς και ιδιωτικές επικοινωνίες; «Ξεκάθαρα όχι. Ομως μπορείς να κάνεις την παρακολούθηση πολύ πιο δύσκολη και πολύ πιο ακριβή για εκείνους που την επιδιώκουν. Αν επικοινωνούμε μεταξύ μας χωρίς κρυπτογράφηση, τότε οι κυβερνήσεις και οι Αρχές μπορούν να συλλέξουν τα δεδομένα μας χωρίς να συναντήσουν κανένα εμπόδιο. Η κρυπτογράφηση θέτει εμπόδια στην παρακολούθηση και κάνει πολύ πιο κοστοβόρα την πραγματοποίησή της, ενώ την καθιστά πιθανότατα αδύνατη για Αρχές χωρίς πολύ εξελιγμένη τεχνολογία. Το θέμα δεν είναι να σταματήσουμε την παρακολούθηση αλλά να την κάνουμε πιο δύσκολη, πράγμα που θα είναι ένα χτύπημα κατά των μαζικών παρακολουθήσεων».
Πέρα από τα προφανή θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, βρίσκετε ότι υπάρχει αλλαγή στην ανθρώπινη συμπεριφορά από τον φόβο των παρακολουθήσεων; «Είναι πολύ δύσκολο να ισχυριστεί κάποιος ότι δεν υπάρχει. Ο ειδικός επί θεμάτων ασφάλειας Μπρους Σνάιερ το έχει εξηγήσει θαυμάσια: σκεφτείτε πώς αισθάνεστε καθώς οδηγείτε και ένα περιπολικό βρίσκεται ακριβώς δίπλα σας. Προφανώς το περιπολικό βρίσκεται εκεί για να σας προστατεύσει, αλλά δεν υπάρχει πάντα αυτή η αίσθηση. Οταν αισθάνεσαι ότι σε παρακολουθεί ένας αστυνομικός, επηρεάζεται ο τρόπος με τον οποίο βιώνεις τη ζωή και τον κόσμο. Σίγουρα αυτή η αίσθηση αλλάζει επίσης τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε το να είναι κάποιος πολίτης σε μια ελεύθερη κοινωνία».
* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 2016
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
