Τα σύννεφα πυκνώνουν

Κρίση ευρωζώνης, προσφυγική κρίση, BREXIT, άνοδος λαϊκισμού, εκλογή Τραμπ: η Ευρώπη εμφανίζεται ανέτοιμη να ελέγξει τις πολλαπλές κρίσεις που την απειλούν, σηματοδοτώντας ένα γενικότερο πολιτικό αδιέξοδο.

Η κρίση χρέους ανέδειξε τα σαθρά θεμέλια της νομισματικής ένωσης. Το Προσφυγικό καταγράφει την αποτυχία των πολιτικών διαχείρισης των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης, ιδιαίτερα την εγκατάλειψη των περισσότερο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων που κατέληξαν να θεωρούν τον μετανάστη ως την πηγή όλων των δεινών που αντιμετωπίζουν.

Η άνοδος του λαϊκισμού, όπως ήδη εκφράστηκε με το βρετανικό δημοψήφισμα για έξοδο από την ΕΕ και την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ ως προέδρου των ΗΠΑ, κινδυνεύει να αποσταθεροποιήσει τις ευρωπαϊκές δομές και να διαλύσει την ευρωζώνη. Η απειλή είναι διπλή: τόσο από τη νέα αμερικανική ηγεσία που στήριξε ανοικτά τον αρχηγό της αντιευρωπαϊκής βρετανικής εκστρατείας Νάιτζελ Φάρατζ όσο και από τις ενδογενείς αντιευρωπαϊκές δυνάμεις σε χώρες του πυρήνα της ΕΕ.

Αν επικρατήσει το «όχι» στο συνταγματικό δημοψήφισμα της Ιταλίας ανοίγει ο δρόμος για κοινοβουλευτικές εκλογές και ενδεχόμενη νίκη του Κινήματος Πέντε Αστέρων του Μπέπε Γκρίλο, που έχει ταχθεί υπέρ της εξόδου από την ΕΕ. Η κρίση όμως μπορεί να εκδηλωθεί νωρίτερα, αν επιταχυνθούν οι αναλήψεις των καταθετών. Το ιταλικό τραπεζικό σύστημα είναι εξαιρετικά αδύναμο και οι αντοχές του είναι περιορισμένες, ενώ οι θεσμοί της ευρωζώνης δεν διαθέτουν τα κεφάλαια για να διαχειριστούν μια γενικευμένη τραπεζική κρίση σε μεγάλη χώρα-μέλος.

Η κατάσταση στη Γαλλία είναι εξίσου επισφαλής. Σε πρόσφατη επίσκεψή μου διαπίστωσα ότι σημαντικοί παράγοντες της δημόσιας ζωής θεωρούν όχι πιθανή αλλά εφικτή τη νίκη της Μαρίν Λεπέν στις προεδρικές εκλογές του Μαΐου 2017. Η ίδια είναι πιο δημοφιλής από τον πατέρα της Ζαν-Μαρί Λεπέν που είχε ηττηθεί από τον Ζακ Σιράκ στις προεδρικές εκλογές του 2002, ενώ ο υποψήφιος της Δεξιάς Φρανσουά Φιγιόν –με τον οποίο θα αντιπαρατεθεί στον δεύτερο γύρο των εκλογών –προτείνοντας ένα νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα με μαζικές απολύσεις και μειώσεις μισθών αποθαρρύνει τη συσπείρωση της Αριστεράς.

Εξάλλου, ενδεχόμενη κατάρρευση της συμφωνίας ΕΕ – Τουρκίας για το Προσφυγικό θα επιδεινώσει δραματικά το κοινωνικό κλίμα ενισχύοντας τις πιθανότητες επικράτησης αντιευρωπαϊκών ξενοφοβικών δυνάμεων.

Οι πολιτικές αβεβαιότητες στην Ιταλία και στη Γαλλία, σε συνδυασμό με τη διεξαγωγή κοινοβουλευτικών εκλογών το φθινόπωρο το 2017 στη Γερμανία, αποτελούν πρόσθετους παράγοντες αστάθειας.

Στην ανησυχητική αυτή εικόνα παρεμβάλλονται οι προσανατολισμοί της εξωτερικής πολιτικής που έχει εξαγγείλει ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ. Προβλήματα δημιουργούν τόσο η γενική κατεύθυνση όσο και ενδεχόμενες κινήσεις σε σχέση με τη Ρωσία και τη Μέση Ανατολή.

Οι ΗΠΑ επιστρέφουν σε κάποιας μορφής απομονωτισμό, όπως είχε συμβεί στον Μεσοπόλεμο, συντελώντας στην αποσταθεροποίηση της ευρωπαϊκής πολιτικής με την επικράτηση του φασισμού στη Γερμανία και στην Ιταλία. Κατάληξη ήταν ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Αν, σήμερα, προχωρήσουν σε συμφωνίες με τη Ρωσία που θα αμφισβητούν τα σύνορα όπως κατοχυρώθηκαν στο τέλος του πολέμου –εις βάρος για παράδειγμα της Ουκρανίας -, ή αναληφθούν πρωτοβουλίες στη Συρία που επιδεινώνουν την προοπτική ειρήνευσης στην περιοχή θα δημιουργηθούν συνθήκες κρίσης στις σχέσεις με την ΕΕ.

Η Ευρώπη πρέπει να προχωρήσει το ταχύτερο δυνατό στην κατάρτιση σχεδίου αντιμετώπισης των πολλαπλών κρίσεων.

Προέχει η ενδυνάμωση της ευρωπαϊκής οικονομίας. Η ανασυγκρότηση της ευρωζώνης έχει επείγοντα χαρακτήρα λόγω ενδεχόμενης κρίσης στην Ιταλία. Ουσιαστικές αλλαγές θα αναμείνουν την ανάδειξη νέων ηγεσιών στη Γαλλία και στη Γερμανία. Στο μεταβατικό όμως στάδιο πρέπει να προωθηθούν τα εξής:

• Αύξηση των πόρων του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ΕΜΣ) και του Ταμείου Διάσωσης Τραπεζών.

• Εγκαθίδρυση μηχανισμού διασύνδεσης των εθνικών συστημάτων εγγύησης τραπεζικών καταθέσεων.

• Ενίσχυση της θέσης του προέδρου του Eurogroup, ώστε σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να είναι σε θέση να κατευθύνει τον ΕΜΣ σε περίοδο κρίσης.

Παράλληλα, πρέπει να αναδιαταχθεί η οικονομική πολιτική ώστε να στηριχθεί αποτελεσματικά η ανάπτυξη. Η δημοσιονομική πολιτική μέσω κυρίως επενδύσεων σε υποδομές και μείωσης των φόρων πρέπει να κινητοποιηθεί σε αυτήν την κατεύθυνση.

Εξάλλου, η Ευρώπη πρέπει να ανασυνταχθεί πολιτικά και αμυντικά, υιοθετώντας κοινές θέσεις στα διεθνή θέματα και ενισχύοντας τις στρατιωτικές της δυνατότητες ώστε να προστατεύσει τα συμφέροντά της. Η αμφισβήτηση της μεταπολεμικής παγκόσμιας τάξης από τη νέα αμερικανική ηγεσία δεν πρέπει να περιθωριοποιήσει την Ευρώπη.

Για τη χώρα μας, οι προοπτικές περικλείουν σοβαρούς κινδύνους. Είμαστε ο αδύναμος κρίκος μιας νομισματικής ένωσης που αγωνίζεται να επιβιώσει. Γεωπολιτικά αντιμετωπίζουμε τον κίνδυνο εκτροχιασμού του Προσφυγικού καθώς και μια πρωτοφανή αμφισβήτηση του συνοριακού status quo από μια αυτονομούμενη Τουρκία, που διευκολύνεται από τη διαφαινόμενη κατάρρευση διεθνών κανόνων και συμπεριφορών.

Τι χρειάζεται να γίνει για την αποτροπή των κινδύνων είναι πλέον γνωστό: πραγματική μεταρρύθμιση θεσμών και διοίκησης, ανάκτηση διεθνούς αξιοπιστίας, ελάφρυνση του χρέους. Το ζητούμενο είναι η ανάδειξη αποτελεσματικής ηγεσίας μέσα από την ανασυγκρότηση του ξεπερασμένου πολιτικού συστήματος.

Ο κ. Γιάννος Παπαντωνίου είναι πρώην υπουργός, πρόεδρος του Κέντρου Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής.