Ο θάνατος του γηραιού πρώην δικτάτορα Φιντέλ Κάστρο οριοθετεί κατά πάσα πιθανότητα το τέλος μιας εποχής, όχι μόνο για την Κούβα, αλλά και για τον υπόλοιπο κόσμο, γι’ αυτό και προσέλαβε τόση δημοσιότητα σε παγκόσμια κλίμακα, πολύ μεγαλύτερη από όση θα αναλογούσε στο μικρομεσαίο νησιωτικό κράτος των 110.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων και των 11 εκατομμυρίων κατοίκων. Η Κούβα ήταν μετά την επανάσταση του 1959 το μοναδικό παράδειγμα καθεστώτος «υπαρκτού σοσιαλισμού» στην αμερικανική ήπειρο. Εδώ και χρόνια όμως έχει αρχίσει μια πορεία «κινεζοποίησης», δηλ. διατήρησης του αυταρχισμού σε πολιτικό επίπεδο, με ταυτόχρονη σταδιακή στροφή προς τον καπιταλισμό στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο (π.χ. οι εργαζόμενοι στον ιδιωτικό τομέα από 8% του συνόλου το 1981, ανήλθαν σε 22% το 2006). Κατά τα φαινόμενα, η πορεία αυτή μπορεί να επιταχυνθεί μετά τον θάνατο του ιστορικού ηγέτη του καθεστώτος και την προαναγγελθείσα για το 2018 αποχώρηση από την εξουσία του αδελφού και διαδόχου του, Ραούλ Κάστρο.
Τα πρώτα χρόνια μετά το 1959 το καθεστώς που εγκαθίδρυσαν οι αδερφοί Κάστρο και οι οπαδοί τους επέφερε σημαντικές αλλαγές στην κουβανική κοινωνία, με τη δήμευση της μεγάλης γαιοκτησίας, τη δραστική μείωση των οικονομικών ανισοτήτων, την καθιέρωση δωρεάν παιδείας και υγείας και την άρση των φυλετικών διακρίσεων που υπήρχαν στην πράξη σε βάρος των αφρικανικής καταγωγής κατοίκων του νησιού. Στο πολιτικό και θεσμικό επίπεδο, οι δημοκρατικές εξαγγελίες των επαναστατών δεν εφαρμόστηκαν, αλλά τούτο δεν συνιστούσε καινοτομία, αφού επί αιώνες την Κούβα εξουσίαζαν αποικιοκράτες ή δικτάτορες (με τελευταίο τον πρώην δεκανέα Μπατίστα, που ανατράπηκε το 1959). Το καθεστώς πάντως φαίνεται να διαθέτει ισχυρά ερείσματα, σε σημαντική μερίδα της κουβανικής κοινωνίας, αφού επιβίωσε από την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στην Ανατολική Ευρώπη και την παύση της σοβιετικής οικονομικής στήριξης.
Σήμερα το κατά κεφαλήν εισόδημα των Κουβανών, υπολογισμένο με βάση την ισοτιμία αγοραστικής αξίας από την Παγκόσμια Τράπεζα για το διάστημα 2011 έως 2015, βρίσκεται στην 58η θέση επί συνόλου 183 κρατών που εμφανίζονται στον σχετικό πίνακα, σε μικρή απόσταση από άλλα κράτη της περιοχής (π.χ. τις Μπαχάμες στην 52η θέση). Η εισοδηματική ανισότητα φαίνεται πως αυξάνεται παράλληλα με τη σχετική φιλελευθεροποίηση της οικονομίας, με τον σχετικό δείκτη (Gini coefficient) να έχει ανέλθει, σύμφωνα με το πρακτορείο Reuters, από 0,24 το 1986 σε 0,38 το 2000 και μάλλον σε ακόμη υψηλότερα επίπεδα έκτοτε, αν και δεν υπάρχουν επίσημα στατιστικά στοιχεία (συγκριτικά η Ελλάδα το 2015 βρισκόταν στο 0,34, κατά τις εκτιμήσεις της Eurostat, δηλ. έχει μικρότερη ανισοκατανομή από την Κούβα, αν και πρέπει να επισημανθεί ότι στα άλλα κράτη της Λατινικής Αμερικής η κατάσταση είναι αρκετά χειρότερη, με δείκτες συνήθως άνω του 0,50). Αξιοσημείωτα είναι και τα μεταναστευτικά ρεύματα προς το εξωτερικό, αφού μόνο στις τρεις πρώτες δεκαετίες μετά το 1959 έφυγαν περίπου ένα εκατομμύριο Κουβανοί με κύριο προορισμό τις ΗΠΑ, παρά τις σχετικές απαγορεύσεις, ενώ το φαινόμενο εξακολουθεί να υφίσταται έκτοτε.
Στο θεσμικό επίπεδο το άρθρο 5 του κουβανικού Συντάγματος αναγορεύει το Κομμουνιστικό Κόμμα της χώρας σε «ανώτερη καθοδηγητική δύναμη της κοινωνίας και του κράτους», δηλ. ουσιαστικά καθιερώνει τον μονοκομματισμό. Ο ισχύων εκλογικός νόμος επιτρέπει μόνο μία υποψηφιότητα για καθεμιά από τις 609 έδρες της Εθνοσυνέλευσης, η οποία προκρίνεται από ελεγχόμενες από τον κομματικό μηχανισμό επιτροπές υποψηφιοτήτων και εγκρίνεται από τους ψηφοφόρους (χωρίς επαρκείς διασφαλίσεις της μυστικότητας της ψηφοφορίας) με «αξιοθαύμαστα» ποσοστά της τάξης του 84% και άνω. Τροποποιήσεις έχουν προαναγγελθεί για τις εκλογές του 2018, χωρίς να υπάρχουν πολλές ελπίδες ότι θα είναι ουσιώδεις.
Από όλα αυτά θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι τόσο η εκδοχή που παρουσιάζει τον Φιντέλ Κάστρο περίπου ως Μεσσία για τη χώρα του, όσο και η αντίθετη, η οποία τον περιγράφει σχεδόν ως Εωσφόρο, περιέχουν μυθολογικά στοιχεία. Ο εκλιπών ήταν μια αντιφατική φυσιογνωμία, αφού επαγγέλθηκε την κοινωνική απελευθέρωση και ηγήθηκε της ανατροπής του αυταρχικού καθεστώτος Μπατίστα, αλλά κατέληξε να συμβάλει στην οικοδόμηση ενός νέου τύπου αυταρχισμού. Στην πραγματικότητα, άλλωστε, την ιστορία δεν τη γράφουν οι ηγετικές προσωπικότητες, αλλά οι κοινωνίες, οι οποίες πάντα βρίσκουν κάποιον πρόθυμο να εκφράσει τις τάσεις τους. Οι ηγέτες είναι κατά βάση οπαδοί των οπαδών τους. Και βέβαια καμία κοινωνία δεν μένει στατική στον χρόνο και η κουβανική δεν πρόκειται να αποτελέσει εξαίρεση. Το κατά πόσο η εξέλιξή της θα οδηγήσει σε ανταγωνιστικές πολυκομματικές εκλογές, κατοχύρωση της ελευθερίας της έκφρασης κ.ο.κ., δεν μπορεί κανείς να το προεξοφλήσει από τώρα. Δεν φαίνεται πάντως να συμβάλλει στην προοπτική του εκδημοκρατισμού η συνέχιση της ισχύος του εμπορικού αποκλεισμού που επέβαλαν οι ΗΠΑ σε βάρος της Κούβας από το 1960, κατά παράβαση μάλιστα του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και του Διεθνούς Δικαίου, όπως διαπιστώνει σειρά αποφάσεων της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ. Η αλλαγή σελίδας μπορεί να προέλθει μόνο από τους ίδιους τους Κουβανούς.
Ο κ. Κώστας Χ. Χρυσόγονος είναι καθηγητής Νομικής, ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
