Ζάφος Ξαγοράρης: Η τελευταία «Παράσταση» του «Αθήναιον»

Hταν μέχρι σχετικά πρόσφατα το παλαιότερο «εν ζωή» θέατρο της Αθήνας. Ωστόσο από το 2011 το Αθήναιον, στη γωνία Πατησίων και Μάρνη, απέναντι από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ρημάζει εγκαταλελειμμένο και απολύτως ξεχασμένο. Με αφορμή το πρόγραμμα «Εργο στην Πόλη», στο πλαίσιο του οποίου ο πολιτιστικός και αναπτυξιακός οργανισμός κοινής ωφέλειας ΝΕΟΝ αναθέτει σε έναν καλλιτέχνη κάθε χρόνο τη δημιουργία ενός έργου σε δημόσιο χώρο, το μεγάλο μεταπολεμικό θερινό θέατρο θα αφήσει έναν τελευταίο βρυχηθμό. Συγκεκριμένα, θα είναι ένας διακριτικός αντίλαλος της ιστορικής παράστασης «Το μεγάλο μας τσίρκο» που είχε ανέβει σε αυτό το 1973 από τον θίασο Τζένης Καρέζη – Κώστα Καζάκου σε σκηνοθεσία του τελευταίου.

Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης του εικαστικού Ζάφου Ξαγοράρη ο οποίος παρουσιάζει το «Εργο στην Πόλη», «Η Παράσταση», σε επιμέλεια Κατερίνας Γρέγου, στο πάρκινγκ πίσω από το θέατρο στη συμβολή των οδών Ηπείρου και 3ης Σεπτεμβρίου. Με ερέθισμα μια κινούμενη εικόνα της μαρκίζας του «Τσίρκου» τραβηγμένης σε φιλμ σούπερ 8 την εποχή που το «έργο-τομή στην ελληνική ιστορία» του Ιάκωβου Καμπανέλλη παιζόταν με πρωτοφανή επιτυχία (ο αριθμός των εισιτηρίων είχε φτάσει τις 500.000, έναν αριθμό ρεκόρ), ο Ξαγοράρης ανακατασκευάζει το ταμπλό όπου αναγράφονται τα ονόματα των συντελεστών ως μια κινητή πλατφόρμα. Παράλληλα δημιουργεί μια ηχητική εγκατάσταση στην οποία θα ακούγεται υλικό από την παράσταση –η φωνή του Ξυλούρη στα τραγούδια του Ξαρχάκου, διάλογοι των ηθοποιών –επεξεργασμένο και σε χαμηλή ένταση, προκειμένου να μεταφέρει τελικά μια εικόνα της πόλης εκείνη την εποχή, όπου θα διακρίνεται θολά «μια ατμόσφαιρα γιορτής σε συνθήκες πολύ δύσκολες», όπως λέει.

Οι μαρτυρίες, το έργο και το βιβλίο

Το έργο είναι άλλωστε προϊόν μακράς έρευνας. Ο Ξαγοράρης ήρθε σε επαφή με όσους συντελεστές βρίσκονται εν ζωή, τον Κώστα Καζάκο, τον Φαίδωνα Πατρικαλάκη που είχε κάνει τα σκηνικά και τα κοστούμια, καθώς και με την κόρη του Ιάκωβου Καμπανέλλη, Κατερίνα, προκειμένου να συλλέξει τις μαρτυρίες τους και το υλικό που συγκέντρωσε θα γίνει ταινία αλλά και βιβλίο μέσα στον επόμενο χρόνο.

«Προσπάθησα να ξαναδώ τα ζητήματα που είχε θέσει αυτή η παράσταση. Κατ’ αρχάς τον ρόλο της τέχνης σε περιόδους βαθιάς κρίσης και αναταραχής όπως ήταν τότε η δικτατορία. Η παράσταση είναι σημαντική όχι μόνο για όσα έλεγε αλλά και για τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή στην οποία τα έλεγε. Επειτα, την ενότητα των καλλιτεχνών σε μια από κοινού αντιμετώπιση απέναντι στην ιστορική συγκυρία. Η συλλογικότητα ήταν πολύ χαρακτηριστική στην περίπτωση του «Μεγάλου μας τσίρκου» και περιελάμβανε, πέρα από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, την Τζένη Καρέζη και τον Κώστα Καζάκο, τον Νίκο Ξυλούρη, τον Σταύρο Ξαρχάκο που έγραψε τη μουσική, τον Φαίδωνα Πατρικαλάκη, τον Ευγένιο Σπαθάρη που έκανε τον σκηνικό διάκοσμο και μια σειρά γνωστών ηθοποιών εκείνης της εποχής όπως ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος. Τέλος, ο ρόλος της τέχνης εκείνη την εποχή ήταν πολύ πιο άμεσα παρεμβατικός. Οι ηθοποιοί αλλά και οι υπόλοιποι συντελεστές είχαν μια δύναμη που τους είχε δώσει ο κινηματογράφος τη δεκαετία του ’60, και τη χρησιμοποίησαν για να έχουν όσο μεγαλύτερη επίδραση γίνεται στην κοινωνία της εποχής τους. Ολες αυτές τις παραμέτρους προσπαθώ να επανεξετάσω με αυτό το έργο» εξηγεί ο Ξαγοράρης. «Το κτίριο είναι έτοιμο να καταρρεύσει και ταυτόχρονα είναι έτοιμο να μεταμορφωθεί σε κάτι άλλο, απ’ όσο γνωρίζω. Το έργο μπορεί να ιδωθεί και ως μια μορφή αποχαιρετισμού. Το σημαντικό δεν είναι τόσο να συντηρηθεί το ίδιο το κτίριο όσο η μνήμη αυτής της ιστορικής περιόδου και του γεγονότος της παράστασης».

Μια δράση σε έναν ζωντανό αστικό χώρο

Πάντως, και το δικό του έργο είναι αποτέλεσμα της λειτουργικής συνεργασίας που είχε με την επιμελήτρια Κατερίνα Γρέγου. Οι δυο τους είναι εξάλλου παλαιοί γνώριμοι, καθώς ο Ξαγοράρης συμμετείχε στην έκθεση «No Country for Young Men» της Γρέγου στο Μποζάρ, στις Βρυξέλλες, το 2014. Το έργο του «L’Ecran Noir» είχε ως θέμα του τη ματαίωση του Φεστιβάλ Καννών τον Μάιο του ’68 και όπως και «Η Παράσταση» «συνάδει με ένα γενικότερο ενδιαφέρον που υπάρχει στη δουλειά του για την τέχνη σε περιόδους κρίσης και αναταραχής» εξηγεί η Γρέγου.

Οσον αφορά τη διαμόρφωση της ιδέας και την επιλογή του συγκεκριμένου σημείου της πόλης για την πραγματοποίηση του «Εργου στην Πόλη», θα πει: «Συζητούσαμε ότι υπάρχει μια έλλειψη στη σύγχρονη τέχνη όσον αφορά την έρευνα της πρόσφατης ιστορίας και τους τρόπους που αυτή αποτυπώνεται στον δημόσιο χώρο στην Αθήνα. Συμφωνήσαμε από κοινού ότι μας ενδιέφερε περισσότερο μια δράση σε έναν ζωντανό αστικό χώρο και ότι δεν θέλαμε να κάνουμε κάτι μέσα σε έναν αρχαιολογικό χώρο. Γι’ αυτό επιλέξαμε ένα σημείο πολύ κομβικό μέσα στην πόλη. Κομβικό αφενός σε σχέση με την ιστορική σημασία του για τη δεκαετία του ’70, δεδομένου ότι φιλοξενήθηκε σε αυτό ένα επιτυχημένο πολιτιστικό γεγονός που προέκυψε μέσα από τη συλλογικότητα, και αφετέρου επειδή συνδέεται με την όλη προϊστορία του Πολυτεχνείου και της χούντας, γιατί το έργο παρουσιάστηκε πολύ κοντά, χωρικά και χρονικά, στα γεγονότα που οδήγησαν στην πτώση της δικτατορίας».

Οποιος λοιπόν περνάει ανυποψίαστος έξω από το πάρκινγκ «θα βλέπει φως από νέον και φωτεινές επιγραφές να λάμπουν, καθώς και ονόματα ανθρώπων που δεν βρίσκονται πια στη ζωή. Το έργο σε προκαλεί να σταματήσεις και να αναρωτηθείς τι βλέπεις. Τα στοιχεία της έκπληξης και του αλλόκοτου είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, καθώς δημιουργεί μια αίσθηση αποπροσανατολισμού, μια «αναστολή της δυσπιστίας»» λέει η Γρέγου. «Πολύς κόσμος δεν έχει δει την παράσταση. Ομως υπάρχουν άνθρωποι που αναγνωρίζουν τα ονόματα. Αυτός είναι ένας συνδετικός κρίκος με τη λαϊκή κουλτούρα μας».

πότε & πού:

«Η Παράσταση», Ηπείρου και 3ης Σεπτεμβρίου 60, Αθήνα, ως τις 29/12.