Ινδιάνοι, καουμπόηδες και πετρέλαιο

Φίλιπ Μάγιερ
Ο γιος
Μετάφραση Ιλάειρα Διονυσοπούλου.
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2016,
σελ. 686, τιμή 21,20 ευρώ

«Τα σκαμπανεβάσματα της τύχης, που δεν λυπούνται μήτε τον άνθρωπο μήτε τα πιο εξέχοντα έργα του… θάβουν αυτοκρατορίες και πόλεις σε ομαδικό τάφο». Το παραπάνω προέρχεται από το Η άνοδος και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Εντουαρντ Γκίμπον και αποτελεί μέρος του μότο που προτάσσει ο Φίλιπ Μάγερ στο δεύτερο μυθιστόρημά του Ο γιος. Οσοι έχουν διαβάσει την Αμερικανική σκουριά, το πρώτο του μυθιστόρημα (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη, 2014) όχι μόνο θα διαπιστώσουν ότι και εδώ έχουμε έναν συγγραφέα πρώτης γραμμής αλλά ότι το βιβλίο του αυτό, πολύ πιο εντυπωσιακό από το πρώτο του, τον τοποθετεί δίπλα στους εξέχοντες πεζογράφους του αμερικανικού ρεαλισμού του 20ού αιώνα. Ετσι το υποδέχτηκε η κριτική στις ΗΠΑ. Πολλοί συγκρίνουν τον Μάγιερ με τον Κόρμαν ΜακΚάρθι. Κατά τη γνώμη μου ο Μάγερ είναι ισάξιός του –αν όχι ανώτερος.

Γιατί όμως το μότο από τον Γκίμπον; Μα επειδή ο Μάγερ περιγράφει την άνοδο μιας σύγχρονης αυτοκρατορίας, των ΗΠΑ, καλύπτοντας περίοδο σχεδόν δύο αιώνων (από το 1836 ως το 2012). Και μας προσφέρει ένα επικό –και όχι ιστορικό –μυθιστόρημα ή καλύτερα μια σάγκα, μια καλειδοσκοπική αφήγηση από όπου αναδύεται η φυσιογνωμία των ΗΠΑ στην πιο βίαιη εκδοχή της, όπως διαμορφώθηκε στις νοτιοδυτικές πολιτείες. Ενα μυθιστόρημα δομικά αλάνθαστο και με εξαίρετο αφηγηματικό τέμπο.

Βρισκόμαστε το 1849 στο Τέξας. Ο Ιλάι ΜακΚάλα, ο κυριότερος από τους τρεις πρωταγωνιστές του βιβλίου, είναι 13 ετών. Οι Κομάντσι πραγματοποιούν επιδρομή στο σπίτι της οικογένειάς του, βιάζουν και δολοφονούν τη μητέρα και την αδελφή του και παίρνουν αιχμαλώτους εκείνον και τον αδελφό του. Αργότερα σκοτώνουν και τον αδελφό κι εκείνος θα ζήσει με τους Ινδιάνους, θα αποκτήσει τις συνήθειές τους, θα γίνει θετός γιος του αρχηγού της φυλής, θα μάθει να ιππεύει άλογο, να τοξεύει και να παίρνει το σκαλπ των εχθρών. Θα γίνει, με άλλα λόγια, ένας «λευκός Ινδιάνος».

Η σύγκρουση των Ινδιάνων με τους λευκούς θα διαμορφώσει και τον χαρακτήρα του: δεν θα διστάζει να προβαίνει στις πιο βίαιες πράξεις όταν θέλει να πετύχει κάτι. Η βία εγγράφεται στο DNA του καθορίζοντας όχι μόνο τη μετέπειτα ζωή του αλλά και τη ζωή των απογόνων του. Οταν οι Ινδιάνοι αρχίζουν να παρακμάζουν και γίνεται πλέον εμφανές ότι οι λευκοί άποικοι, που είναι περισσότεροι και καλύτερα οργανωμένοι, θα τους συντρίψουν σηματοδοτώντας το τέλος της νομαδικής ζωής και των φυλών, ο Ιλάι θα εγκαταλείψει τους Κομάντσι και θα επιστρέψει στους λευκούς. Θα γίνει ρέιντζερ και θα προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες παραμένοντας αδίστακτος ως τα βαθιά γεράματα. Επιστρέφει στον κόσμο από τον οποίο προέρχεται –τώρα πλέον για να τον κατακτήσει με οποιοδήποτε μέσον, «καθαρίζοντας» αδιακρίτως όποιους στέκονται εμπόδιο στα σχέδιά του.

Η οικογένεια ΜακΚάλα θα αναδειχθεί μέσα στη βία και στο αίμα που είναι τα μέσα τα οποία επιστρατεύουν οι λευκοί άποικοι προκειμένου να μετατρέψουν σε νόμιμη ιδιοκτησία τα κλοπιμαία, δηλαδή τη γη και το πετρέλαιο.

Ο Ιλάι έχει συμπληρώσει έναν αιώνα ζωής όταν αφηγείται τον βίο του. Μέσω της εξιστόρησης των άμεσων εμπειριών του ο Μάγερ μάς προσφέρει τη συγκλονιστική ιστορία της αμερικανικής Δύσης: πώς καταστράφηκε το περιβάλλον (οι θαυμάσιες πεδιάδες), πώς η αχαλίνωτη δίψα για εξουσία και πλούτο διέλυσε ζωές, πώς οι γενναίοι ηττήθηκαν από τους δειλούς και τους αδίστακτους που δεν αγαπούν τίποτε πέραν του εαυτού τους.

Ο δεύτερος πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος είναι ο Πίτερ ΜακΚάλα, γιος του Ιλάι. Ενας χαρακτήρας διαφορετικός, ανίκανος να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών, όπως τις αντιλαμβάνονται οι άλλοι, μια «μεγάλη απογοήτευση», μια τεράστια αντίφαση. Δεν είναι αδίστακτος, είναι η ας πούμε άλλη πλευρά, το μαύρο πρόβατο. Δεν καταλαβαίνει «τους νόμους της Αμερικής» όπως τους αντιλαμβάνεται ο πατέρας του. Δεν ενεργεί επομένως με βάση τις επιθυμίες του, δεν είναι αποφασιστικός (άρα αδίστακτος) αλλά έχει «ευαισθησίες», σκέπτεται και τους άλλους. «Ντρέπομαι για σένα» λέει στον πατέρα του κι εκείνος του απαντά: «Το αίσθημα είναι αμοιβαίο».

Τρίτος πρωταγωνιστής είναι η Τζιν Αν, δισέγγονη του Ιλάι, γεννημένη το 1926. Δεν ξέρει πολλά από επιχειρήσεις όταν αναλαμβάνει της «υποθέσεις» της δυναστείας, όμως είναι κι εκείνη «φτιαγμένη» από το ίδιο σκληρό μέταλλο των ΜακΚάλα. Το 2012, στα 86 της χρόνια, ζει μόνη στην έπαυλη της οικογένειας, εγκαταλελειμμένη από τα παιδιά της. Τι έχει μάθει από τη ζωή; Οι δυνατοί τα παίρνουν από τους αδύναμους. Είναι λίγο – πολύ το ίδιο με αυτό που είπε ο ινδιάνος Τοσάγουεϊ, ο οποίος υπήρξε μέντορας του Ιλάι, όταν ο τελευταίος ζούσε με τους Ινδιάνους: πλουτίζεις μόνον όταν κλέβεις από τους άλλους.

Η κλοπή είναι όσο καθοριστική και η βία. Κλέβουμε με τη βία και με τη βία νομιμοποιούμε τα κλοπιμαία. Κλέβουμε από τους Ινδιάνους τη γη αλλά και από αυτούς μαθαίνουμε να κλέβουμε διά της βίας –όπως ο μικρός Ιλάι. Μόνο που όσα κλέβουν οι φυλές των Ινδιάνων είναι ασήμαντα σε σύγκριση με τις μεγάλες κλοπές της γης και του ορυκτού της πλούτου. Ετσι και η γη γίνεται αγνώριστη. Μετατρέπεται στον πλούτο που την καταστρέφει. Τι είναι λοιπόν μια αυτοκρατορία; Είναι ο πλούτος των ισχυρών που όταν παρακμάσουν θα παρακμάσει κι αυτή και σύμφωνα με το μότο από τον Γκίμπον θα ταφούν μαζί της σε «ομαδικό τάφο».

Η αφήγηση του Μάγερ δεν είναι ευθύγραμμη αλλά μοιάζει να κινείται ελεύθερα στον χώρο και τον χρόνο (ιδιαίτερα στα τελευταία κεφάλαια), όπως συμβαίνει συχνά στα πολυφωνικά μυθιστορήματα σαν κι αυτό –και επί του προκειμένου ο συγγραφέας διδάχθηκε πολλά από τον Φόκνερ. Ο Γιος είναι ένα θαυμάσιο «αμερικανικό» μυθιστόρημα. Οχι, εν τούτοις, τυπικά αμερικανικό, γιατί ο Μάγερ υπερβαίνει το θέμα, τον χώρο και τον χρόνο του, όπως συμβαίνει στα έργα του Φόκνερ και του Στάινμπεκ, στα ίχνη των οποίων βαδίζει αυτός ο χαρισματικός πεζογράφος.