Αναρχικός και στη θεωρία και στην πράξη

Fernando Pessoa
Ο αναρχικός τραπεζίτης
Εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις Μ. Παπαδήμα.
Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2016,
σελ. 80, τιμή 8 ευρώ

Ο Αναρχικός Τραπεζίτης, του σπουδαίου πορτογάλου ποιητή Fernando Pessoa, δεν έχει όνομα. Εχει μόνο επαγγελματική ειδικότητα και ιδεολογική ταυτότητα: είναι τραπεζίτης το επάγγελμα και αναρχικός ως προς την ιδεολογία. Το πρώτο πράγμα που θα σκεφτόταν κανείς διαβάζοντας τον τίτλο του βιβλίου θα ήταν ότι η υπόθεση αφορά κάποιον που προδίδει την ιδεολογία του ή που άλλα λέει κι άλλα πράττει. Ομως, ο Αναρχικός Τραπεζίτης υποστηρίζει ότι είναι συνεπής στις απόψεις του και το αποδεικνύει στον συνομιλητή του. Εξακολουθεί να δρα σύμφωνα με την ιδεολογία του, αλλά με έναν παράδοξο τρόπο και, όπως δηλώνει, είναι αναρχικός και στη θεωρία και στην πράξη. Aπό πολύ νεαρή ηλικία ασπάστηκε την αναρχική θεωρία και εξακολουθεί να πιστεύει σε αυτήν, παρά το γεγονός ότι είναι πλέον ένας καπιταλιστής: «Σ’ εμένα –ναι, σ’ εμένα, τραπεζίτη, μεγαλέμπορο, σπεκουλαδόρο αν το επιθυμείτε –σ’ εμένα η θεωρία και η πρακτική του αναρχισμού ταυτίζονται απολύτως…».

Το βιβλίο του Fernando Pessoa δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1922 στο λογοτεχνικό περιοδικό Contemporânea και έκτοτε εκδόθηκε πολλές φορές με μεγάλη επιτυχία. Η υπόθεση του έργου εκτυλίσσεται με ερωταποκρίσεις μεταξύ του Αναρχικού Τραπεζίτη και του συνομιλητή του, ο οποίος επίσης δεν κατονομάζεται και μόνο η ιδιότητά του γίνεται φανερή –είναι βοηθός λογιστή. Δύο άνθρωποι, λοιπόν, χωρίς όνομα και μοναδικό προσδιορισμό τους την επαγγελματική ιδιότητα και την ιδεολογία, συζητούν για την πολιτική.

Ο Αναρχικός τραπεζίτης πιστεύει ότι ο αναρχισμός είναι εφικτός μόνο σε προσωπικό επίπεδο. Ο ίδιος, όπως αφηγείται, έγινε συνειδητά αναρχικός όταν διαπίστωσε τις κοινωνικές ανισότητες που προκύπτουν από τα κοινωνικά επινοήματα, τους θεσμούς και τους κανόνες που ευνοούν κάποιους ενώ άλλους τους αδικούν: κάποιοι γεννώνται προστατευμένοι σε συνθήκες που τους επιτρέπουν να μορφώνονται, να ταξιδεύουν κ.λπ. ενώ άλλοι αδυνατούν να απολαύσουν αυτά τα αγαθά λόγω φτώχειας. Η φύση μπορεί να έχει προικίσει τους ανθρώπους με σημαντικές ιδιότητες, αλλά η κοινωνία δημιουργεί ανισότητες ανάμεσά τους. Μόνο μια απολύτως φυσική κοινωνία θα επέτρεπε στους ανθρώπους να εκτυλίξουν τις όποιες δυνατότητές τους· και αυτό μπορεί να γίνει μόνο με τον αναρχισμό, που αποτελεί τη μόνη και δυνατή λύση. Για να γίνει εφικτή, όμως, μια τέτοια κοινωνία θα πρέπει να προετοιμαστούν ανάλογα οι άνθρωποι, διότι ζώντας στο συγκεκριμένο κάθε φορά σύστημα το εκλαμβάνουν ως φυσικό και αυτονόητα υπακούν στις εντολές του.

Ο ήρωας του Pessoa γρήγορα ανακάλυψε ότι σε κάθε ομάδα δημιουργούνται ανισότητες, ακόμη και σε εκείνες που ειλικρινά αγωνίζονται για την υπόθεση της ελευθερίας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η μακρά παραμονή της ανθρωπότητας σε ένα περιβάλλον κοινωνικών επινοημάτων έχει ως αποτέλεσμα να γεννιέται ο άνθρωπος με τις φυσικές του ιδιότητες ήδη διεστραμμένες και να ρέπει προς την καταπίεση του άλλου, ακόμη και όταν δεν το επιδιώκει. Μπορεί, λέει, οι άνθρωποι να ξεκινούν με πρόθεση να αγωνιστούν για μια ελεύθερη κοινωνία, όμως αυτό είναι ανέφικτο.

Η ελευθερία που επιδιώκει ένας αναρχικός για τον εαυτό του και για τους άλλους παρεμποδίζεται από τους θεσμούς και τα μαθημένα πρότυπα συμπεριφοράς. Δεν φταίνε οι άνθρωποι. Αυτοί καθίστανται απλά εργαλεία για την εκπλήρωση των στόχων του συστήματος και δυστυχούν οι ίδιοι. Αρα, τα κοινωνικά επινοήματα πρέπει να καταστραφούν, καταλήγει ο Αναρχικός Τραπεζίτης· και αυτό μπορεί να γίνει με μεμονωμένες ενέργειες: Καθένας οφείλει να αγωνίζεται μόνος του για την ελευθερία του.

Ο Αναρχικός Τραπεζίτης αποφάσισε να υποτάξει και να καταδικάσει σε αδράνεια το πιο σημαντικό από τα κοινωνικά επινοήματα, το χρήμα. Και σκέφτηκε ότι ο μόνος τρόπος για να το καταφέρει αυτό θα ήταν να το αποκτήσει. Και πλούτισε χρησιμοποιώντας κάθε μέσο χωρίς δισταγμό και με την πεποίθηση ότι δεν διαπράττει κάτι κακό, εφόσον η τυραννία ενυπάρχει στα ανθρώπινα επινοήματα. «Χρησιμοποίησα όλα τα μέσα για να πλουτίσω […] Ελευθέρωσα έτσι έναν άνθρωπο, τον εαυτό μου» δηλώνει και είναι σίγουρος ότι αν όλοι ακολουθούσαν το παράδειγμά του, θα φθάναμε σε μια κοινωνία πραγματικά ελεύθερη που θα είχε αποδεχτεί την αναρχική θεωρία και τότε θα ήταν εφικτή πια η συλλογική δράση.

Πίσω από την αριστοτεχνικά και με ιδιαίτερα εύγλωττο τρόπο εκφρασμένη άποψη του Αναρχικού Τραπεζίτη του Pessoa διαφαίνεται ο ανελεύθερος άνθρωπος που καταπιέζεται από την εκάστοτε εξουσία και ταυτόχρονα πείθεται ότι φταίει ο ίδιος που δεν τα κατάφερε. Αν τα είχε καταφέρει, όπως ο ήρωας του Pessoa που απέκτησε χρήματα, θα ήταν ελεύθερος.

Είναι μια αιρετική άποψη, που όμως φαίνεται απόλυτα ορθολογική: Η ατομική ελευθερία θα οδηγήσει στην αυτοπραγμάτωση και στη συνέχεια άνθρωποι που θα έχουν εξελίξει όλες τις δυνατότητές τους θα συμβάλουν στη δημιουργία μιας κοινωνίας η οποία θα χαρακτηρίζεται από συλλογικότητα και αλληλεγγύη και θα προοδεύει. Πώς, όμως, και με ποιον τρόπο θα μπορέσει κάποιος να ξεφύγει από το άχθος της καθημερινότητας και τις αντιξοότητες που υπάρχουν σε κάθε βήμα και να φθάσει εκεί που μπορεί να φθάσει απελευθερωμένος πια; Ο οξυδερκής Αναρχικός Τραπεζίτης χρησιμοποιεί κάθε μέσον και γίνεται ελεύθερος με την κατοχή του χρήματος. Ομως ο σκοπός αγιάζει τα μέσα; Και το χρήμα μπορεί όντως να απελευθερώσει τον άνθρωπο;

Ο Αναρχικός Τραπεζίτης είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο –η εξαιρετική μετάφραση της Μαρίας Παπαδήμα συντελεί σε αυτό -, που βάζει τον αναγνώστη σε σκέψεις. Οπωσδήποτε δεν το αφήνει κανείς από τα χέρια του μέχρις ότου δει πού θα καταλήξει η κουβέντα του παράδοξου αναρχικού. Πολύ κατατοπιστικά είναι η εισαγωγή και τα σχόλια.

Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.