Ποιες θα είναι οι πιθανές επιπτώσεις μετά το πέρασμα από την προεδρία του Ομπάμα σε αυτήν του Τραμπ; Θα ξεκινήσω από τη γενική εικόνα, δηλαδή την παγκοσμιοποίηση. Στη συνέχεια θα εστιάσω στους τρεις βασικούς πόλους της: τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό των ΗΠΑ, τον αυταρχικό καπιταλισμό της Κίνας και τον ημισοσιαλδημοκρατικό της Ευρώπης.
Η παγκοσμιοποίηση
Αντίθετα με αυτούς που πιστεύουν στην πιθανότητα μιας μελλοντικής αποπαγκοσμιοποίησης, η παγκοσμιοποίηση θα συνεχίσει με ακόμα πιο ταχείς ρυθμούς. Μπορεί ο σχετικός απομονωτισμός και προστατευτισμός του επερχόμενου αμερικανικού προέδρου να δημιουργήσει προβλήματα στην παραπέρα εξάπλωση του ελεύθερου εμπορίου και στην προστασία μη ανταγωνιστικών αμερικανικών εταιρειών (κυρίως στη λεγόμενη «σκουριασμένη ζώνη» των βορειοδυτικών πολιτειών). Δεν μπορεί όμως να αμβλύνει τη δυναμική μιας παγκοσμιοποίησης που, παρά τα αρνητικά της αποτελέσματα, αυξάνει τον παγκόσμιο πλούτο.
Ο προστατευτισμός, τα δασμολογικά τείχη βοήθησαν τον 19ο αιώνα την ανάπτυξη χωρών όπως η Γαλλία και η Γερμανία που προσπάθησαν να «φθάσουν» την οικονομική πρωτοκαθεδρία της Αγγλίας (A. Gerschenkron, 1962). Αργότερα όμως (στον Μεσοπόλεμο και μετά) διάφορες χώρες, κυρίως στη Λατινική Αμερική, ξεκίνησαν μια πολιτική εκβιομηχάνισης με την αντικατάσταση εισαγωγών (import substitution industrialization) και απέτυχαν. Μετά το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών τη δεκαετία του ’70, αυτή η στρατηγική ανάπτυξης συμφέρει ακόμα λιγότερο. Ενας βασικός λόγος για αυτό είναι πως οι τωρινές πολυεθνικές εταιρείες, αντίθετα με ό,τι συνέβαινε στην προηγούμενη παγκοσμιοποίηση (1860-1914), έχουν πολύ πιο γερές ρίζες. Εχουν διεισδύσει στον εθνικό χώρο όλων των χωρών σε βαθμό που ήταν αδιανόητος τον 19ο αιώνα. Για παράδειγμα, μια πολυεθνική όπως η Siemens, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, έχει παρακλάδια όχι μόνο στην πρωτεύουσα αλλά και σε πολλές πόλεις κάθε χώρας. Αυτού του είδους η παγκόσμια οικονομική οργάνωση ήταν, για τεχνολογικούς λόγους, αδύνατη στο παρελθόν και μη αναστρέψιμη σήμερα –εκτός βέβαια αν έχουμε έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο.
Ενας δεύτερος λόγος για τον οποίο ο προστατευτισμός τύπου Τραμπ θα αποτύχει είναι η αναποτελεσματικότητά του. Οχι μόνο δεν θα ανατρέψει τη γενική ροή των πραγμάτων αλλά ούτε και θα βοηθήσει ουσιαστικά τους λευκούς, κυρίως ανειδίκευτους, βιομηχανικούς εργάτες που τον ψήφισαν.
Ο ανερχόμενος λαϊκισμός
Η θεαματική άνοδος του λαϊκισμού στη Δύση συνδέεται κυρίως με τους χαμένους της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Οι πρωτοφανείς ανισότητες, η συγκέντρωση του εθνικού και παγκόσμιου πλούτου στα χέρια μιας μικρής μειοψηφίας, οδηγούν στην περιθωριοποίηση ενός μεγάλου κομματιού της εργατικής τάξης και στις ΗΠΑ και στην ΕΕ. Αυτό, σε συνδυασμό με τον πληγωμένο πατριωτισμό όλων αυτών που βλέπουν τη συρρίκνωση της αυτονομίας του κράτους – έθνους, τον εντεινόμενο κοσμοπολιτισμό των ελίτ και την πολυπολιτισμικότητα που αμβλύνει την «καθαρότητα» της εθνικής κουλτούρας –όλα τα παραπάνω δημιουργούν συνθήκες που ευνοούν τη λαϊκιστική κινητοποίηση. Βέβαια η πρόσφατη εκλογική νίκη του Τραμπ βοήθησε σημαντικά και τους εθνολαϊκιστές τύπου Λεπέν και Φάρατζ σε βαθμό που κινδυνεύει ακόμα περισσότερο το ευρωπαϊκό εγχείρημα της ένωσης. Σε ό,τι αφορά τις ΗΠΑ, οι λαϊκιστικές υποσχέσεις του επερχόμενου αμερικανού προέδρου δεν πρόκειται να εκπληρωθούν. Αν όχι για άλλους λόγους, γιατί η μείωση των φόρων, η παραπέρα εκτίναξη των ανισοτήτων και της συγκέντρωσης πλούτου στην κορυφή, καθώς και η επακόλουθη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας (σταδιακό ξήλωμα του obamacare) δεν θα βοηθήσει όλους αυτούς που βρίσκονται στο περιθώριο. Ούτε αυτούς που ζητούν νέες θέσεις εργασίας, αφού όλο και περισσότερο στον δυτικό κόσμο παρατηρούμε ένα είδος ανάπτυξης χωρίς σημαντική μείωση της ανεργίας (jobless growth). Η μόνη πολιτική του Τραμπ που μπορεί να οδηγήσει και σε κάτι θετικό είναι η μελλοντική προσέγγιση ΗΠΑ – Ρωσίας. Αν ο 45ος αμερικανός πρόεδρος χειριστεί σωστά αυτή την αλλαγή πολιτικής, μια αμερικανορωσική συνεργασία θα μπορούσε να οδηγήσει και στην άμβλυνση του 2ου ψυχρού πολέμου και να συμβάλει στη λύση του συριακού προβλήματος. Βέβαια κάτι τέτοιο προϋποθέτει ευελιξία, διορατικότητα και διπλωματικές δεξιότητες που δεν είμαι σίγουρος πως ο Τραμπ διαθέτει.
Η σχέση με την Κίνα
Το πρώτο σημείο που πρέπει να τονιστεί εδώ είναι πως οι λεγόμενες αναδυόμενες οικονομίες, και κυρίως η κινεζική, έχουν επιφέρει μια αλλαγή στην παγκόσμια ισορροπία δύναμης μεταξύ καπιταλιστικού κέντρου και ημιπεριφέρειας. Ιδίως ο κινεζικός κολοσσός έχει ήδη καταστεί ο δεύτερος σοβαρός παίκτης στην παγκόσμια οικονομική αρένα. Παρά τις αναπόφευκτες δυσκολίες και απότομες διακυμάνσεις μιας χώρας «αργοπορημένης ανάπτυξης» (late-late development), η ταχεία ανάπτυξή της και η σταθερότητα του αυταρχικού πολιτεύματος οδήγησε σε πρωτοφανή κοινωνική επανάσταση. Μείωσε την απόλυτη φτώχεια σε βαθμό που πάνω από μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι ξεπέρασαν την πλήρη εξαθλίωση. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως η παγκοσμιοποίηση δεν οδήγησε και σε τεράστιες ανισότητες, κυρίως στις πόλεις. Αλλά ένα μεγάλο μέρος αυτών που βρίσκονται στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας δεν χάνουν αλλά κερδίζουν από το άνοιγμα των αγορών.
Με τα παραπάνω θέλω να τονίσω πως η Κίνα δεν είναι Μεξικό. Δεν μπορεί εύκολα να «τιμωρηθεί» από τον επόμενο πλανητάρχη. Ας ελπίσουμε πως ο Ντόναλντ Τραμπ ως ρεαλιστής επιχειρηματίας θα πετύχει μια ισορροπημένη συμφωνία αποφεύγοντας έναν εμπορικό πόλεμο που μπορεί να εξελιχθεί και σε γεωπολιτικό. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί πως ο αναμενόμενος απομονωτισμός των ΗΠΑ επί Τραμπ θα βοηθήσει σημαντικά την Κίνα που είναι πολλαπλώς κερδισμένη από το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών. Πιο γενικά, θα τη βοηθήσει στην προσπάθειά της να γίνει στο μέλλον η επόμενη ηγέτιδα δύναμη. Αρα ο απομονωτισμός του Τραμπ δεν κάνει «την πατρίδα μεγάλη». Μάλλον το αντίθετο. Στη σημερινή παγκοσμιοποίηση κάθε είδος απομονωτισμού αποδυναμώνει ακόμα και έναν ισχυρό παγκόσμιο παίκτη.
Οι επιπτώσεις στην Ευρώπη
Η Γηραιά Ηπειρος, μετά το σοκ του Brexit, είναι θορυβημένη από την είσοδο του Τραμπ στην παγκόσμια αρένα. Ο λαϊκισμός του, η πλήρης άγνοιά του σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και η απόσταση που παίρνει από τα ευρωπαϊκά προβλήματα και συμφέροντα, όχι μόνο προβληματίζουν αλλά και απειλούν το ευρωπαϊκό κατεστημένο. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε τις σαθρές βάσεις της ευρωζώνης, τις μέτριες ικανότητες των πολιτικών αρχηγών και την κοντόφθαλμη γερμανική εμμονή στη λιτότητα, το ευρωπαϊκό οικοδόμημα κινδυνεύει να καταρρεύσει.
Για τον αποτελεσματικό χειρισμό της αβέβαιης, σχεδόν αδιάφορης και πιθανώς επιθετικής πολιτικής του Τραμπ χρειάζεται ένας νέος ευρωπαϊκός προσανατολισμός που να βασίζεται σε δύο πυλώνες: Πρώτον, στον άμεσο τερματισμό της λιτότητας που οδηγεί στον λαϊκισμό, στον αντιευρωπαϊσμό και στην κοινωνική περιθωριοποίηση. Δεύτερον, στην επιτάχυνση της πολιτικής και κοινωνικής ενοποίησης με στόχο μια φεντεραλιστική και συγχρόνως αλληλέγγυα κοινότητα ικανής να καταστεί ο τρίτος μέγας παίκτης στην παγκόσμια οικονομική αρένα. Μόνο με αυτόν τον τρόπο η Ευρωπαϊκή Ενωση θα μπορέσει να αντιμετωπίσει την αοριστία, την αβεβαιότητα και τον πιθανό απομονωτισμό της μελλοντικής διακυβέρνησης Τραμπ. Μόνο με αυτόν τον τρόπο ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, ο ανθρωπισμός και η εξάπλωση των αστικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων (δικαιωμάτων που στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία κατόρθωσε σε έναν βαθμό να πραγματοποιήσει) θα μπορέσουν να αποτελέσουν αντίβαρο στον δημαγωγικό, σοβινιστικό και αντιφεμινιστικό λόγο του Ντόναλντ Τραμπ.
Συμπέρασμα
Οπως έχει ειπωθεί από πολλούς αναλυτές, ο επόμενος πλανητάρχης δεν θα μπορέσει να υλοποιήσει όσα υποσχέθηκε στον προεκλογικό του αγώνα. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία πως ο κόσμος που ξέραμε θα αλλάξει ριζικά. Από το χτίσιμο του τείχους στα σύνορα με το Μεξικό ως την παραγνώριση των οικολογικών προβλημάτων και την επιπόλαια θέση του μελλοντικού πλανητάρχη σε ό,τι αφορά τη διαχείριση πυρηνικών κινδύνων, η προεδρία του θα επηρεάσει αρνητικά τον κόσμο που έρχεται.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στην LSE.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
