Η μεγαλοπρεπής είσοδος για τον νεκρό ήρωα της Αμφίπολης

Νέα κομμάτια του πολύπλοκου –και έμφορτου αμφισβητήσεων –παζλ που συνθέτει την ανασκαφή στην Αμφίπολη έρχονται να προσδώσουν μία ακόμα πιο εντυπωσιακή εικόνα του λόφου Καστά. Δεν είναι μόνο ο λέοντας πάνω στο επιβλητικό βάθρο στην κορυφή του Τύμβου της Αμφίπολης και ο περίβολος του μισού χιλιομέτρου που προκαλούσε δέος.

Τεραστίου μεγέθους, με γλυπτές συνθέσεις και πλούσιο εναέτιο διάκοσμο ήταν και η εξωτερική πρόσοψη του ταφικού μνημείου, όπως αποκαλύπτει σήμερα στο «Βήμα» ο αρχιτέκτονας της ανασκαφής στον Τύμβο Καστά κ. Μιχάλης Λεφαντζής. Πρόκειται για το περίφημο δίστυλο εν παραστάσι, μπροστά από τις Σφίγγες και τα σκαλοπάτια της εισόδου του τάφου, το οποίο έφτανε ως τον περίβολο, ήταν σε κοινή θέα και αποτελούσε μεγαλοπρεπή κατασκευή όσο λειτουργούσε το ταφικό μνημείο ως ηρώο.

Παράλληλα, ύστερα από έρευνα της ανασκαφικής ομάδας καταδεικνύεται ότι μάρμαρα που ανήκουν στο μνημειακό σύνολο του Τύμβου Καστά της Αμφίπολης έχουν μεταφερθεί, από τον 19ο αιώνα, σε αρχαιολογικές συλλογές στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, από την Ευρώπη ως την Αμερική. Οι ανασκαφείς βρήκαν και ταύτισαν σε τρία μουσεία του εξωτερικού –Λούβρο, Κωνσταντινούπολης και Γκετί –ένδεκα τμήματα μαρμάρινων γλυπτών, τα οποία στην αρχαιότητα ανήκαν σε κατασκευές που υπήρχαν πάνω στον λόφο Καστά και συνδέονται με το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης!

Το ηρώον και οι επεμβάσεις

Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία εντός και εντός του ταφικού μνημείου αλλά και τα νέα δεδομένα αποτυπώνουν, σύμφωνα με τον κ. Λεφαντζή, την εικόνα της αρχικής χρήσης του λατρευτικού χώρου ως ηρώου προς τιμήν ενός υψηλά ισταμένου αξιωματούχου της Μακεδονίας και ως χρηστηρίου, σχεδιασμένου να λειτουργείται από μια σημαντική ιέρεια, διαθέτοντας δευτερογενείς τελετουργικές ταφές με σκοπό τη χρησμοδοσία. Ολα συνηγορούν ότι μετά τη ρίψη του σώματος της 60χρονης γυναίκας στην κιβωτιόσχημη θήκη έγινε επίχωση και σφράγιση του νεκρικού θαλάμου με τη μαρμάρινη θύρα. Οι λατρευτικές δραστηριότητες του χώρου με την κιβωτιόσχημη θήκη μεταφέρθηκαν πιο μπροστά στους προηγούμενους θαλάμους. Και είναι φανερές οι οικοδομικές επεμβάσεις που έγιναν.

Παράλληλα, όπως επισημαίνει ο κ. Λεφαντζής, η γραπτή ζωφόρος, στην οποία πρωταγωνιστούν δελφικοί τρίποδες ανάμεσα στις άλλες σκηνές, είναι η σημαντικότερη μαρτυρία αυτής της ιστορικής επέμβασης υποδηλώνοντας και την αρχική χρήση του λατρευτικού αυτού χώρου ως ηρώου και χρηστηρίου.

Κατά τους μελετητές, ενισχύονται τα στοιχεία που συνηγορούν στο ότι το ταφικό μνημείο κατασκευάστηκε, τουλάχιστον αρχικά, ως ηρώον το τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. αιώνα και ακολούθησαν μεταλλαγές στη χρήση, όπως δείχνει μεταξύ άλλων η αρχιτεκτονική διερεύνηση του χώρου.

Ταυτόχρονα, δεν θεωρούν τυχαίο ότι έχουν κοινά θέματα (νεκρόδειπνο, ιεροθέσιο κ.ά.) οι παραστάσεις που είναι αποτυπωμένες στην ανάγλυφη ζωφόρο του βάθρου του λέοντα, ψηλά στον Τύμβο, στα μαρμάρινα τμήματα του διστύλου εν παραστάσι (εξωτερική πρόσοψη του τάφου) και στη ζωγραφισμένη ζώνη (θριγγός / γραπτή ζωφόρος) εντός του τρίτου χώρου του τάφου.

Παραστάσεις και μοτίβα

Αυτό, κατά την ανασκαφική ομάδα, καταδεικνύει τη σχέση των κατασκευών εξωτερικά με τον τάφο εσωτερικά. Εκτιμάται ότι η γραπτή ζωφόρος στο εσωτερικό του τάφου έχει σημείο αναφοράς τις παραστάσεις του βάθρου του λέοντα που είναι προγενέστερες. Κρίσιμη θεωρείται η βασική διαφοροποίηση των παραστάσεων της γραπτής ζωφόρου εντός του ταφικού μνημείου από τις άλλες, που είναι κυρίως οι δελφικοί τρίποδες. Επαναλαμβάνονται στη ζώνη με τις παραστάσεις που περιτρέχουν ψηλά τους τοίχους του τρίτου χώρου του ταφικού μνημείου, πίσω από τις κόρες.

Οι τρίποδες κυριαρχούν και «αντικαθιστούν» ουσιαστικά το μοτίβο του δέντρου με το φίδι που συναντάται αφενός στη ζωφόρο του βάθρου του λέοντα, το οποίο ήταν στην κορυφή του τύμβου, και σε στήλη που βρέθηκε εκτός του ταφικού μνημείου και υπήρχε στο δάπεδο του νεκρικού θαλάμου.

Το ζωγράφισμα συνδέεται με τη μεταλλαγή της χρήσης του χώρου, που γίνεται μετά τη ρίψη του γυναικείου σκελετού στην κιβωτιόσχημη θήκη, στην οποία έχουν βρεθεί τεφροδόχος και σκελετικά λείψανα δευτερογενών ταφών… Συναρτάται με τις οικοδομικές επεμβάσεις στον χώρο και, ως φαίνεται, κυριαρχούν παραστάσεις εξευμενισμού προς νεκρούς του μνημείου όσο λειτουργούσε ως ηρώο και επέρχονται κάποιες διαφοροποιήσεις στο ιεροθέσιο.

Δέος στους υστεροκλασικούς

Τι έχει προκύψει από τη μελέτη των στοιχείων και την έρευνα που οδήγησε σε ταυτίσεις και αποδόσεις θραυσμάτων και τμημάτων αρχιτεκτονικών μελών και μαρμάρινων γλυπτών; Εντυπωσιακά είναι τα δεδομένα για το εξωτερικό κέλυφος του πρώτου χώρου του τάφου (με τις Σφίγγες και τη μνημειώδη σκάλα). Καλυπτόταν από δίριχτη στέγη στους αρχαίους χρόνους και είχε μαρμάρινη πρόσοψη δίστυλη εν παραστάσι, η οποία εδραζόταν στη στέψη του περιβόλου και είχε μαρμάρινο περιθύρωμα.

Η πρόσοψη είχε πλάτος έξι μέτρων και ύψος που έφτανε τα εννέα μέτρα, δηλαδή ήταν υψηλότερη κατά ένα μέτρο από την κορυφή της καμάρας του τάφου. Η αρχιτεκτονική μελέτη έδειξε ότι η κυρτότητα του περιβόλου δεν δημιουργούσε πρόβλημα και η πρόσοψη φαινόταν ευθεία, προκαλώντας δέος στο βλέμμα του ανθρώπου της εποχής, στα υστεροκλασικά χρόνια.

«Μιλά» το δίστυλο εν παραστάσι

Σιγά-σιγά η ανασκαφική ομάδα, με επικεφαλής την κυρία Περιστέρη, ξετυλίγει το κουβάρι. Τον περασμένο Μάρτιο έγινε γνωστό ότι κομμάτι ξυλάνθρακα στην επίχωση του τάφου, εξωτερικά ψηλά δίπλα στην καμάρα, το οποίο εξέτασαν με σύγχρονες μεθόδους οι ειδικοί γεωλόγοι και γεωφυσικοί της ανασκαφικής ομάδας (κ.κ. Γ. Συρίδης, Σ. Παυλίδης, Α. Χατζηπέτρος, Γρ. Τσόκας) χρονολογεί την κατασκευή στο δεύτερο μισό του 4ου π.Χ. αιώνα. Οπως εξηγεί ο κ. Λεφαντζής, αφορά τα ίχνη από τις ξύλινες δοκούς και τεγίδες της στέγης του διστύλου εν παραστάσι, σε επαφή με την εξωτερική πλευρά της καμάρας, που μελετώνται ως υλικό.

Αναφορικά με τα μαρμάρινα τμήματα του διστύλου εν παραστάσι, έχουν ταυτιστεί ακρωτήρια από τη στέγη, το ιωνικό γείσο, κομμάτι επιστυλίου, ένα επίκρανο, τμήματα από τις παραστάδες και από το μαρμάρινο περιθύρωμα. Στο αέτωμα υπάρχουν έξεργα γλυπτά και συμφυή με το τύμπανο. Στις ανάγλυφες παραστάσεις του διστύλου εν παραστάσι υπάρχουν μεταξύ άλλων θεοί και θεές, νίκες, νύμφες κ.ά.

Είναι πλούσιο το γλυπτό εναέτιο, ενώ έχουν εντοπιστεί και ημικίονες. Τα μισά έχουν ανασκαφεί από τον ίδιο τον Δημήτρη Λαζαρίδη και τα είχε βρει κοντά στον τάφο 3, νότια του ταφικού μνημείου του Τύμβου Καστά. Είναι χαρακτηριστικό ότι σώζεται μαρμάρινο ιωνικό γείσο το οποίο κόβεται «άδοξα» και το υπόλοιπο είναι άπεργο –όπως λέει ο κ. Λεφαντζής, αυτό γίνεται ακριβώς γιατί από εκεί ξεκινά το χώμα.

Επίσης έχει μελετηθεί ο τρόπος έδρασης των παραστάδων, καθώς, για παράδειγμα, τα γείσα του περιβόλου έχουν εσοχές και τόρμους μολυβδοχόησης για την τοποθέτηση της κρηπίδας του διστύλου εν παραστάσι.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εξωτερικός πρόδομος του τάφου, το δίστυλο εν παραστάσι, εδραζόταν πάνω στον περίβολο, ο οποίος δεν είχε άνοιγμα –η μη ύπαρξη πόρτας στον περίβολο, σύμφωνα με την ανασκαφική ομάδα, είναι δηλωτικό της εποχής κατασκευής του κατά τα υστεροκλασικά χρόνια.

Ο μακεδονικός χαρακτήρας

Κατά τον κ. Λεφαντζή, το ταφικό μνημείο με πολυετή λατρευτική χρήση «έχει τυπικά χαρακτηριστικά λατρευτικού χώρου της εποχής του τέλους του 4ου π.Χ. αιώνα». Παρατηρεί ότι «υπάρχουν συγκριτικά παραδείγματα στη Μικρά Ασία και στη Μέση Ανατολή, αλλά στο μνημείο του Τύμβου Καστά είναι κυρίαρχος ο μακεδονικός χαρακτήρας».

Είναι ενδεικτικό ότι στη μαρμάρινη ανάγλυφη ζωφόρο στη βάση του βάθρου επί του οποίου ήταν ο λέοντας αποτυπώνεται παράσταση χαρακτηριστική μακεδονικής εικονογραφίας με μακεδόνες στρατιώτες, σάρισες, ασπίδες, μακεδονικό κράνος, δέντρο με φίδι τυλιγμένο γύρω του. Κομμάτια αναπαριστούν νεκρική πομπή, ενώ έχει βρεθεί τμήμα μαρμάρου με πόδια αλόγου σε κίνηση.

Επιχειρούνται επίσης ταυτίσεις και αποδόσεις με κομμάτια που παραπέμπουν σε υψηλόβαθμο Μακεδόνα, ο οποίος στο ένα χέρι κρατά φιάλη αναμένοντας σπονδή και στο άλλο χέρι ανεστραμμένο ξίφος, του οποίου η θήκη (ο κολεός) έχει μανιταρόσχημη απόληξη και η λαβή του είναι κυρτή –αυτά, σύμφωνα με ειδικούς, αποτελούν ισχυρά στοιχεία χρονολόγησης.

Παράλληλα, διερευνώνται και συνδέσεις με τον ήρωα-ιππέα που συναντάται στον χώρο της Μακεδονίας. Δεν είναι τυχαίο ότι η ανασκαφική ομάδα προχωρεί σε συγκρίσεις με την παράσταση του αναθηματικού αναγλύφου από την Πέλλα της εποχής του Κασσάνδρου, που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΙ ΗΡΩΙ), όπου ο ήρωας εικονίζεται σε αυτήν ως νεαρός ιππέας ενώ δίπλα του γυναίκα σπένδει.

Το βόρειο τείχος του μνημείου

Μια ρηξικέλευθη πρόταση-μελέτη από τον αρχιτέκτονα της ανασκαφικής ομάδας αφορά το βόρειο τείχος της Αμφίπολης και τον Τύμβο Καστά. Ο κ. Λεφαντζής, πριν από δύο εβδομάδες, σε ανακοίνωσή του σε συνέδριο στη Ρωσία παρουσίασε στοιχεία βάσει των οποίων κομμάτια πωρόλιθου αφαιρέθηκαν από το βόρειο τείχος της Αμφίπολης και χρησιμοποιήθηκαν ως υλικό για τον περίβολο. Οπως σημείωσε κατά την παρουσίαση, τα κομμάτια που λείπουν από το βόρειο τείχος έχουν περίμετρο 498 μέτρα, όσο ακριβώς είναι και η περίμετρος του Τύμβου Καστά (επάνω σε αυτούς τους πωρόλιθους τοποθετήθηκαν τα κομμάτια του θασίστικου μαρμάρου του περιβόλου). Κατά τον κ. Λεφαντζή, επειδή αφαιρέθηκε το βορειότερο τμήμα του τείχους, μπροστά από τη λίμνη, ήταν χαμηλότερο στο σημείο αυτό και χρειάστηκε να γίνουν επιχώσεις, συμπληρώσεις χωμάτων και επισκευές μετά την αφαίρεση των πώρινων μελών.

Η κατασκευή του τείχους έχει χρονολογηθεί στα 437 π.Χ. (τέλος 5ου π.X.). Οπως όμως επισημαίνει, και οι επισκευές και οι συμπληρώσεις των χωμάτων στο βόρειο τείχος έχουν χρονολογηθεί με νομίσματα και κεραμική στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα από την αρχαιολόγο κυρία Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη.

Πάντως, για πολλούς είναι γαργαλιστική λεπτομέρεια –αφήνει τη φαντασία να ίπταται –το βιαστικό, κατά τα φαινόμενα, γκρέμισμα του βόρειου τείχους και το ερώτημα για ποιον θα γκρέμιζαν τείχη. Πόσω μάλλον όταν οι πωρόλιθοι που αφαιρέθηκαν χρησιμοποιήθηκαν, κατά την εκδοχή του αρχιτέκτονα της ανασκαφής, για να φτιαχθεί ο περίβολος του Τύμβου Καστά, ο οποίος «έκλεισε» μέσα του το ηρώο προς τιμήν, κατά την ανασκαφική ομάδα, τουλάχιστον στην πρώτη φάση ενός σημαντικού άνδρα στρατηγού –άλλο αν στην πορεία φαίνεται να εμπλέκεται στο μνημείο μια γυναίκα…