Το «μυστικό» ενός τεμένους και η γενοκτονία των Αρμενίων

Το αποκαλούμενο επισήμως «Τέμενος της Απελευθέρωσης», το οποίο ανακαινίζεται αυτή την εποχή στην παλαιά πόλη του Γκαζίαντεπ, στη Νοτιοανατολική Τουρκία, αποτελεί ορόσημο στη διαδρομή ανάμεσα σε ένα μεγάλο έγκλημα του 20ού αιώνα και ένα άλλο που διαπράχθηκε στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, γράφει ο Ρόμπερτ Φισκ στον «Independent».

«Αυτό που δεν θα σας πει κανείς στο Γκαζίαντεπ, που δεν αναφέρεται σε κανέναν τουριστικό οδηγό, είναι ότι το τζαμί υπήρξε η μητρόπολη των τουλάχιστον 20.000 αρμενίων χριστιανών που ήταν θύματα του μεγαλύτερου εγκλήματος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου: της γενοκτονίας των Αρμενίων. Τους απέλασαν οι οθωμανοί Τούρκοι από την πόλη αυτή, όπου ζούσαν εκατοντάδες χρόνια, για να τους εκτελέσουν και να τους ρίξουν σε μαζικούς τάφους. Οι δολοφόνοι ήταν Τούρκοι και Κούρδοι» τονίζει ο βετεράνος πολεμικός ανταποκριτής που επισκέφτηκε πρόσφατα την περιοχή.

Συνολικά ως και 32.000 Αρμένιοι –σχεδόν ολόκληρος ο χριστιανικός πληθυσμός της πόλης, που τότε ονομαζόταν Αντέπ, ο οποίος αριθμούσε 36.000 άτομα –απελάθηκε στη Χάμα, στη Χομς και σε άλλες πόλεις της Συρίας το 1915. Οι μουσουλμάνοι κάτοικοι του Αντέπ λεηλάτησαν τα σπίτια όσων απελάθηκαν, παίρνοντας ακόμη και τους θησαυρούς της μητρόπολης, την οποία μετέτρεψαν σε αποθήκη και στη συνέχεια σε φυλακή. Ως τζαμί άρχισε να λειτουργεί το 1986.

Το μοναδικό εμφανές σημάδι του παρελθόντος είναι η χρονολογία «1892» σκαλισμένη στην ανατολική πλευρά της αρχικής εκκλησίας. Σηματοδοτούσε την ολοκλήρωση του έργου αυτού του μεγάλου αρμένιου αρχιτέκτονα Σαρκίς Μπαλιάν –ήταν ο επίσημος αρχιτέκτονας του Σουλτάνου Αμπντουλχαμίντ Β’ τον 19ο αιώνα, το οποίο αποτελεί τρομερή ειρωνεία, δεδομένου ότι ο Αμπντουλχαμίντ ξεκίνησε τον πρώτο γύρο της σφαγής των 80.000 Αρμενίων (ο αριθμός των θυμάτων μπορεί να φθάνει και τις 300.000) δύο χρόνια μετά την ανέγερση της εκκλησίας.

Στο Αρμενικό Ολοκαύτωμα του 1915 –«ακόμη και οι Ισραηλινοί χρησιμοποιούν τον όρο αυτόν για τη γενοκτονία των Αρμενίων» γράφει ο Φισκ –ενάμισι εκατομμύριο Αρμένιοι σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους.

Εξω από την πρώην αρμενική εκκλησία, ο βραβευμένος βρετανός δημοσιογράφος συνάντησε έναν γηραιό σύγχρονο πρόσφυγα πολέμου από τη Συρία. Ναι, γνώριζε ότι το τζαμί ήταν κάποτε εκκλησία. Πριν από έναν αιώνα, οι Αραβες της Βόρειας Συρίας –της περιοχής που σήμερα κατέχει το Ισλαμικό Κράτος –ήταν οι μοναδικοί φίλοι που βρήκαν οι Αρμένιοι στις μεγάλες ερήμους όπου τους έστειλαν για να πεθάνουν.

Οταν τελείωσε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι συμμαχικές δυνάμεις μπήκαν στο Αντέπ. «Πρώτοι ήταν οι Βρετανοί, οδηγούμενοι από τον αποτρόπαιο σερ Μάικ Σάικς –των διαβόητων συνόρων Σάικς – Πικό –και μετά οι Γάλλοι τον Οκτώβριο του 1919. Οι μουσουλμανικές ελίτ που είχαν καταλάβει την πόλη, τα σπίτια και τις περιουσίες των Αρμενίων, φοβήθηκαν ότι οι νεοφερμένοι θα απαιτούσαν αποκατάσταση. Μάχες ξέσπασαν ανάμεσα στους μουσουλμάνους και τους Γάλλους και οι πρώτοι ανακάλυψαν με ενθουσιασμό τον αγώνα για την ανεξαρτησία του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Ετσι ξεκίνησε η ψεύτικη ιστορία της πόλης» γράφει ο Φισκ.

Η μεγαλύτερη πηγή γνώσης για αυτή την περίοδο είναι ο Ουμίτ Κουρτ, απόφοιτος του Χάρβαρντ, κουρδοαραβικής καταγωγής, που γεννήθηκε στο σύγχρονο Γκαζίαντεπ. Ο κ. Κουρτ, που σήμερα διδάσκει στο Κέντρο Μεσανατολικών Σπουδών του Χάρβαρντ, έκανε το διδακτορικό του για τους Αρμένιους του Αντέπ από το 1890 και μετά, επικεντρωνόμενος στη μεταβίβαση περιουσιών, στις κατασχέσεις, στις απελάσεις και στο μακελειό. Το συμπέρασμά του είναι θλιβερό: «Η περίφημη μάχη του Αϊντάμπ [sic] κατά των Γάλλων ήταν τόσο ένας οργανωμένος αγώνας μιας ομάδας ωφελημένων από τη γενοκτονία που ήθελαν να κρατήσουν τα λάφυρά τους όσο και ένας αγώνας εναντίον μιας κατοχικής δύναμης».

Οι Γάλλοι εγκατέλειψαν το Αντέπ τον Δεκέμβριο του 1919. Το νέο τουρκικό κράτος απένειμε στους μουσουλμάνους μαχητές της πόλης τον τιμητικό τίτλο «γκαζί» –«βετεράνοι» –και το Αντέπ έγινε Γκαζίαντεπ. Η μητρόπολη μετονομάστηκε σε «Τέμενος της Απελευθέρωσης» –«Κουρτουλούς Τζαμί» –προς τιμήν της νίκης επί των Γάλλων.

Γερμανοί στρατιωτικοί σύμβουλοι των Οθωμανών

Σύμφωνα με την επίσημη τουρκική εκδοχή, οι Αρμένιοι πέθαναν «τραγικά» στο χάος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως και οι μουσουλμάνοι. Γερμανοί στρατιωτικοί σύμβουλοι παρακολούθησαν τη γενοκτονία. Ο Χίτλερ ρώτησε ο 1939 τους στρατηγούς του οι οποίοι «θυμήθηκαν» τους σφαγιασθέντες Αρμενίους.

«Η επίσημη τουρκική εκδοχή για την τύχη των αρχικών Αρμενίων του Γκαζίαντεπ αναφέρεται στη «μετεγκατάστασή» τους –όρο που χρησιμοποιούσαν και οι ναζί όταν έστελναν τους Εβραίους προς εξολόθρευση στην Ανατολική Ευρώπη. Πέρυσι, ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μετέφερε επίτηδες την ημέρα του εορτασμού της μάχης της Καλλίπολης του 1915, για να συμπέσει με την ημέρα μνήμης της έναρξης της γενοκτονίας των Αρμενίων, σε μια προσπάθεια να εξαλείψει κάθε ανάμνηση από το έγκλημα –αλλά η κυβέρνηση επέτρεψε στους Αρμενίους να παρελάσουν στην Κωνσταντινούπολη για να τιμήσουν τους νεκρούς τους του 1915» καταλήγει ο Φισκ.