Το ζοφερό κλίμα της Κατοχής και του Εμφυλίου

Ιουλία Περσάκη
Κατοχή και πείνα. Ιστορίες της κάθε μέρας
Επιμέλεια Karen Van Dyck, Φαίη Ζήκα.
Εκδόσεις Εστία,
σελ. 193, τιμή 18,50 ευρώ

Η Ιουλία Περσάκη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1895 και άρχισε να δημοσιεύει διηγήματα από τα είκοσι ένα της χρόνια. Συνδέθηκε με λογοτεχνικά περιοδικά όπως ο Νουμάς, ο Πυρσός και η Νέα Εστία, εντάχθηκε από πολύ νωρίς στην παράταξη των δημοτικιστών και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920 παρακολούθησε μαθήματα φιλολογίας και φιλοσοφίας στη Σορβόννη με τον Ιμπέρ Περνό, τον Ανρί Μπερξόν και τον Γιάννη Ψυχάρη. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, έπιασε επαφή με τους καλλιτεχνικούς κύκλους της εποχής αλλά προτίμησε εντέλει να μονάσει στο εξοχικό της σπίτι στην Αίγινα. Πέθανε στην Αθήνα το 1980, έχοντας στο μεταξύ συγκεντρώσει το διηγηματογραφικό της έργο σε τρεις τόμους: Διηγήματα (1927), Ιστορίες της κάθε μέρας (1959) και Ανθρωποι του Σαρωνικού (1965). Από αυτούς τους τόμους άντλησαν τα διηγήματα της ανά χείρας έκδοσης η Karen Van Dyck και η Φαίη Ζήκα, συγκεντρώνοντας την προσοχή τους σε όσα έχουν ως θέμα την Κατοχή και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.

Το ζοφερό κλίμα της Κατοχής και του Εμφυλίου γίνεται αμέσως αισθητό στα επιλεγμένα διηγήματα, θα έλεγα όμως πως τείνει να αναλάβει τον ρόλο ενός απλώς έντονου φόντου. Κι αυτό επειδή εκείνο που απασχολεί πάνω απ’ όλα τη συγγραφέα, όπως εύστοχα τονίζει στην εισαγωγή της και η Van Dyck, είναι η καθημερινή ύπαρξη των ανθρώπων: οι βασανισμοί, οι εξαναγκασμοί και οι απώλειες που θα αναγκαστούν να υπομείνουν κάτω από την μπότα των ναζί, προσπαθώντας την ίδια ώρα να βρουν λίγο ψωμί και μια σκιά απαντοχής στον τόπο που θα διαλέξει η Περσάκη ως τόπο μόνιμης διαμονής μετά την παρισινή της περίοδο.

Η Αίγινα κυριαρχεί στη δράση και στη σκηνογραφία των περισσότερων διηγημάτων της συλλογής: ένα τοπίο φτωχό και στερημένο, χτυπημένο από τα δεινά της πείνας και του πολέμου, καθρέφτης μιας κοινωνίας που βρίσκεται στα όρια της επιβίωσης, μόλις και καταφέρνοντας να εξασφαλίσει μιαν ανάσα. Παρ’ όλα αυτά, τα διηγήματα της Περσάκη δεν είναι βυθισμένα στην κατάθλιψη και στο σκοτάδι. Γιατί η καθημερινότητα δεν είναι μόνο τα παιδιά που πεθαίνουν από τον υποσιτισμό, τα μαστόρια που ανεβάζουν τις τιμές για να καλύψουν τις φρικτές οικονομικές τους ανάγκες ή οι καμπάνες που χτυπούν για να θρηνήσουν κατά δεκάδες τους νεκρούς, αλλά και τα μύχια της ανθρώπινης ψυχής πέρα από καταστροφές και πολέμους: η θλίψη για τον κύκλο της ζωής που κάποια στιγμή, νωρίτερα ή αργότερα, θα κλείσει, η ερωτική προδοσία, η αγάπη για τα γηραιότερα πρόσωπα της οικογένειας, ο πόθος για τη γέννηση ενός επιπλέον παιδιού, ακόμα κι αν πρόκειται να έλθει σε ώριμη ηλικία.

Η Περσάκη γράφει αδιακόσμητα αλλά με έναν πολύ ζωντανό και χυμώδη τρόπο. Κάθε διήγημα εγγράφει στο εσωτερικό του και άλλες, μικρότερες ιστορίες, που παρεμβάλλονται στην πλοκή εξίσου ζωντανά, χωρίς να κόβουν ποτέ το κεντρικό νήμα. Το σπουδαιότερο όμως εδώ είναι η φύση: μια φύση που, παρά την εξαιρετικά διακριτική της παρουσία (καμιά περίσσια περιγραφή, ούτε ένας λυρικός τόνος), μοιάζει αναπόσπαστα δεμένη με την τύχη των ηρώων, φωτίζοντας από μέσα (κι ας αποτελεί καθαρώς εξωτερικό μέγεθος) την πορεία τους στον κόσμο.