Ο άγνωστος Δημήτρης Μητρόπουλος αποκαλύπτεται

Καλοκαίρι του 1920. Μετά την επιτυχημένη παρουσίαση της όπερας «Αδελφή Βεατρίκη» την άνοιξη του ίδιου χρόνου, ο αριστούχος στο πιάνο Δημήτρης Μητρόπουλος φεύγει με υποτροφία του Ωδείου Αθηνών, του ιδρύματος απ’ όπου αποφοίτησε, για σπουδές σύνθεσης και εκκλησιαστικού οργάνου στις Βρυξέλλες. Την επόμενη χρονιά και αφού έχει ήδη συνθέσει την εκτενέστατη Ελληνική Σονάτα για πιάνο, θα αποφασίσει να εγκατασταθεί στο Βερολίνο προς αναζήτηση νέας «μουσικής τροφής», όπως έλεγε ο ίδιος. Ωστόσο, από τον πρώτο κιόλας καιρό της εγκατάστασής του στο εξωτερικό η νοσταλγία για την Ελλάδα είναι φανερή και δεν θα τον εγκαταλείψει ούτε όταν αργότερα θα φύγει για την Αμερική. Χαρακτηριστική η επιστολή του 24χρονου Μητρόπουλου στον τότε διευθυντή του Ωδείου Αθηνών Γεώργιο Νάζο την οποία απέστειλε από τις Βρυξέλλες στις 14 Ιανουαρίου 1921, ανήμερα την ελληνική Πρωτοχρονιά, μια που η Ελλάδα ακολουθούσε ακόμη τότε το παλαιό ημερολόγιο…

«Σήμερα στη Πρωτοχρονιά μας μονάχος μέσα στο δωμάτιό μου συλλογιζόμουνα με συγκίνηση τους φίλους μου και όσους μ’ αγάπησαν και ενδιαφέρθηκαν για μένα» γράφει ο Μητρόπουλος και συνεχίζει: «Μακριά από τον τόπο μου, σε μια απελπιστική μοναξιά που μόνο η τέχνη μου μπορεί ν’ ανακουφίσει, προσπαθώ με κάθε τρόπο να φανώ αντάξιος των υποστηρίξεων και της αγάπης που μου δείξατε πάντα! Δεν θα ξεχάσω ποτέ την άπειρη καλοσύνη σας και το ενδιαφέρον που είχατε για μένα! Και μπορώ με όλη μου την καρδιά να σας ευχηθώ τα καλύτερα πράγματα για τον καινούριο χρόνο! Νέες προόδους, νέες δόξες και να αξιωθείτε να θαυμάσετε τα αποτελέσματα τόσων προσπαθειών σας επί τόσα χρόνια. Δεν θ’αφήσω βέβαια και τη σεβαστή μου κυρία Νάζου, η οποία κι εκείνη συντέλεσε βοηθώντας με κάθε τρόπο εις το να παρουσιάσουμε κάτι καλλιτεχνικό στον τόπο μας! Σας εύχομαι να ζήσετε ευτυχισμένοι και ανακουφισμένοι στο υπόλοιπο της ζωής σας γύρω στα αγαθά που σπείρατε!».

Προχωρημένη μουσική

Η εν λόγω επιστολή είναι ένα μόνο από τα γοητευτικά τεκμήρια της αφιερωματικής έκθεσης που θα εγκαινιαστεί στις 10 Οκτωβρίου στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός». Περιλαμβάνει υλικό από το Αρχείο του Ωδείου Αθηνών, από τα χρόνια που ο Μητρόπουλος υπήρξε μαθητής και αργότερα καθηγητής εκεί, ενώ ταυτόχρονα θα προβάλλεται και άγνωστο οπτικοακουστικό υλικό. Τα εγκαίνια εντάσσονται στο πλαίσιο της εκδήλωσης «Ο Δημήτρης Μητρόπουλος και η μουσική πρωτοπορία» που διοργανώνουν οι Φίλοι του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και περιλαμβάνει επίσης ομιλία του καθηγητή και κοσμήτορα της Σχολής Μουσικής και Οπτικοακουστικών Τεχνών του Ιονίου Πανεπιστημίου Χάρη Ξανθουδάκη αλλά και συναυλία με έργα για φωνή και πιάνο του Δημήτρη Μητρόπουλου με τη μεσόφωνο Αγγελική Καθαρίου και τον πιανίστα Δημήτρη Γιάκα.

«Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της μαθητείας του στο Ωδείο Αθηνών ο Δημήτρης Μητρόπουλος (1896-1960) εκδήλωσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πιο προχωρημένη μουσική του καιρού του» αναφέρουν χαρακτηριστικά οι διοργανωτές στο ενημερωτικό υλικό της εκδήλωσης. «Η αναζήτηση καινούργιας «μουσικής τροφής» τον οδήγησε στο Βερολίνο, όπου μπόρεσε να γνωρίσει όλες τις πρωτοποριακές τάσεις της τέχνης που υπηρέτησε κατά την επιστροφή του στην Αθήνα, ως συνθέτης, κυρίως ως τα τέλη της δεκαετίας του ’20 και ως εκτελεστής για μιαν ακόμη δεκαετία, καθιστώντας την ελληνική πρωτεύουσα ένα από τα κέντρα της διεθνούς μουσικής πρωτοπορίας. Ο Δημήτρης Μητρόπουλος κατά την εικοσαετή σταδιοδρομία του εκτός Ελλάδας δεν έπαψε ποτέ να προβάλλει τολμηρές μουσικές ερμηνείες και να προσπαθεί να προωθήσει νέα και νεωτερικότερα έργα μέσα στο περιοριστικό πλαίσιο προγραμμάτων που απευθύνονταν σ’ ένα στερεότυπο συναυλιακό κοινό» διαβάζουμε στη συνέχεια.

Συνεργασία με μέλλον

Αναφερόμενος στην εκδήλωση ο αρχιμουσικός και πρόεδρος του ΔΣ του Ωδείου Αθηνών Νίκος Τσούχλος επισημαίνει την ιδιαίτερη σχέση του Μητρόπουλου με το Ιδρυμα και παράλληλα αναφέρεται στην πρωτοβουλία του «Παρνασσού» για την εν λόγω εκδήλωση. «Μιλάμε για δύο από τους παλαιότερους πολιτιστικούς φορείς οι οποίοι επανειλημμένως είχαν συμπράξει στο παρελθόν και πολύ θα θέλαμε να δούμε αυτή τη συνεργασία να διευρύνεται στο μέλλον» λέει ο κ. Τσούχλος. Εν προκειμένω, το Ωδείο συμμετέχει στην εκδήλωση μέσω του Αρχείου και της Βιβλιοθήκης του, η οποία, όπως υπογραμμίζει ο πρόεδρος του ΔΣ του Ιδρύματος, «αυτονομείται σταδιακά ως κέντρο έρευνας και τεκμηρίωσης της μουσικής αλλά και της εν γένει πολιτιστικής ζωής».

Μέσα από αυτό το πρίσμα, λοιπόν, στην έκθεση θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά άγνωστα μουσικά, φιλολογικά και φωτογραφικά τεκμήρια: φωτογραφίες με χειρόγραφες αφιερώσεις, προγράμματα συναυλιών που διηύθηνε ο Δημήτρης Μητρόπουλος με την ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών, προγράμματα με δικές του συνθέσεις από την εποχή της μαθητείας του στο Ιδρυμα, παρτιτούρες έργων του με αφιερώσεις (έντυπες αλλά και χειρόγραφες και δη κάποιες απ’ αυτές μοναδικές), αλληλογραφία, μετάλλια, βραβεύσεις, προσωπικά αντικείμενα κ.ά.

Ανατροπή δεδομένων

Η Στέλλα Κουρμπανά, επιμελήτρια της έκθεσης και υπεύθυνη του Αρχείου του Ωδείου Αθηνών, αναφέρεται ενδεικτικά σε κάποια από τα σημαντικότερα τεκμήρια τα οποία, όπως σημειώνει, όχι μόνο είναι μοναδικά αλλά παράλληλα ανατρέπουν κάποια γνωστά ως σήμερα δεδομένα. Ενα τέτοιο είναι το πρώτο μαθητολόγιο στο οποίο εντοπίζεται η εγγραφή του Μητρόπουλου στο Ωδείο Αθηνών (1903-1904) που διαψεύδει την ως σήμερα γνωστή εγγραφή του μερικά χρόνια αργότερα, το διάστημα 1910-1911. Μεταξύ των εκθεμάτων περιλαμβάνεται επίσης η χειρόγραφη παρτιτούρα του παλαιότερου εντοπισμένου έργου του Μητρόπουλου, του «Romance d’ Esmeralda» του 1911, όταν ο ίδιος ήταν μόλις 15 ετών, βασισμένου σε ποίηση Βίκτορ Ουγκό, για φωνή και πιάνο, το οποίο εντοπίστηκε πρόσφατα και μάλιστα θα ερμηνευθεί για πρώτη φορά στην εκδήλωση της 10ης Οκτωβρίου. Οι επισκέπτες της έκθεσης μπορούν επίσης να δουν το πρόγραμμα από την πρεμιέρα της όπερας του Μητρόπουλου «Αδελφή Βεατρίκη», σε λιμπρέτο Μορίς Μέτερλινκ, την οποία ο νεαρός συνθέτης, μαθητής ακόμη τότε του Ωδείου, παρουσίασε με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Ιδρύματος. Στο πόντιουμ βρισκόταν ο δάσκαλός του Αρμάντ Μαρσίκ, ενώ τον πρωταγωνιστικό ρόλο ερμήνευσε η νεαρή, υψίφωνος τότε, Κατίνα Παξινού. Αξίζει να σημειωθεί πως στο πρόγραμμά του που φυλάσσεται στο αρχείο του Ωδείου είναι διορθωμένη η ημερομηνία της πρεμιέρας η οποία αναβλήθηκε για δύο ημέρες. Το γεγονός αυτό πιστοποιεί την τελική ημερομηνία του πρώτου ανεβάσματος της μοναδικής όπερας του Μητρόπουλου.

Ανάμεσα στα πιο ενδιαφέροντα εκθέματα συναντά κανείς και το πρόγραμμα της πρώτης παρουσίασης των τεσσάρων Ελληνικών Χορών του Σκαλκώτα στο Ωδείο Αθηνών, υπό τη διεύθυνση του Μητρόπουλου, στις 21 Ιανουαρίου 1934. Στο πλαίσιο αυτό θα εκτεθεί και η χειρόγραφη παρτιτούρα ενός εκ των τεσσάρων χορών, του «Ηπειρώτικου», με τα ερμηνευτικά σχόλια του μαέστρου που κατά πάσα πιθανότητα θα πρέπει να είναι του ιδίου και μάλιστα από εκείνη την πρώτη εκτέλεση. Αξίζει να σημειωθεί ότι την ίδια βραδιά ο Μητρόπουλος έπαιξε στο πιάνο και διηύθηνε την Ορχήστρα στην πανελλήνια πρώτη παρουσίαση της Τοκκάτας του Οτορίνο Ρεσπίγκι.

Στα τεκμήρια συμπεριλαμβάνεται επίσης η επιστολή του Μητρόπουλου μετά την τιμητική εκδήλωση η οποία του έγινε στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1955, όπου ο ίδιος σημειώνει πόσο συγκινήθηκε. Η εν λόγω εκδήλωση έγινε στο περιθώριο των συναυλιών του στο πλαίσιο του πρώτου Φεστιβάλ Αθηνών οι οποίες προκάλεσαν πραγματικό ντελίριο στους Αθηναίους καθώς ο μαέστρος επέστρεφε στην Ελλάδα ύστερα από 17 ολόκληρα χρόνια απουσίας.

Μία από τις πρώτες –αν όχι η πρώτη –επιστολές που απέστειλε ο Μητρόπουλος από τη Μινεάπολη στον Φιλοκτήτη Οικονομίδη ζητώντας του συγγνώμη που γράφει στα γαλλικά καθώς δεν υπάρχει εκεί ελληνική γραφομηχανή περιλαμβάνεται επίσης στο υλικό της έκθεσης από κοινού με πολλές οικογενειακές φωτογραφίες, το βιβλιάριο του ΙΚΑ κ.ά.

Η δεκαετία του ’20

Πέραν της εκδήλωσης της 10ης Οκτωβρίου, ωστόσο, μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση ήρθε πρόσφατα να στρέψει το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας στον Δημήτρη Μητρόπουλο. Ο λόγος για τη μονογραφία του Γιώργου Σακαλλιέρου, μουσικολόγου, συνθέτη και επίκουρου καθηγητή Ιστορικής Μουσικολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με τίτλο «Ο Δημήτρης Μητρόπουλος και το συνθετικό του έργο τη δεκαετία του 1920. Η εισαγωγή του μουσικού μοντερνισμού στην Ελλάδα» (Dimitri Mitropoulos and his works in the 1920s. The Introduction of musical modernism in Greece).

Πρόκειται για την πρώτη μουσικολογική έκδοση μεγάλης κλίμακας γραμμένη στην αγγλική γλώσσα η οποία εκδόθηκε στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 2016 από ελληνικό φορέα και συγκεκριμένα το Κέντρο Ελληνικής Μουσικής (Hellenic Music Centre). Η έκδοση, της οποίας η δεύτερη εκτύπωση αναμένεται εντός των επομένων ημερών, έχει προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον στο εξωτερικό καθώς έχει ήδη αποκτηθεί από κορυφαίες μουσικές και όχι μόνο βιβλιοθήκες, όπως αυτή του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ.

Ο συγγραφέας εξετάζει τους όρους και τις προϋποθέσεις της εισαγωγής του μουσικού μοντερνισμού στην Ελλάδα, επικεντρώνοντας στα πρώτα νεοελληνικά πρωτοποριακά έργα που συνέθεσε ο Δημήτρης Μητρόπουλος στη δεκαετία του 1920: «Παν» (1923-24), «Αφροδίτη Ουρανία» (1924), Passacaglia, Intermezzo e Fuga (1924), 14 Invenzioni (1925), Ostinata in tre parti (1926-27) και Concerto Grosso (1928).

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος εξετάζεται το ευρύτερο πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της νεότερης Ελλάδας (1870-1940) με μια αναλυτική παρουσίαση της πολιτικής ιστορίας, εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής και διπλωματίας, προχωρώντας εν συνεχεία στις τέχνες και τα γράμματα και διασυνδέοντάς τα με την ιστορία της νεοελληνικής μουσικής της περιόδου (θεσμοί, ιδρύματα, πρόσωπα, εκπαίδευση, κυρίως στο πλαίσιο της αθηναϊκής μουσικής ζωής). Η κυριαρχία της Εθνικής Σχολής για το πρώτο μισό του 20ού αιώνα φαίνεται να μην αφήνει πολλά περιθώρια για τη συλλογική έκφανση τάσεων του προπολεμικού μοντερνισμού, που ωστόσο βρίσκει αυτόνομες καλλιτεχνικά εκφάνσεις στο έργο συνθετών όπως ο Δ. Μητρόπουλος, ο Ν. Σκαλκώτας, ο Δ. Λεβίδης, ο Γ. Πονηρίδης και ο Χ. Περπέσας, οι δράσεις των οποίων συνεξετάζονται στο εσωτερικό πολιτισμικό πλαίσιο μέσα από τις επιρροές που δέχθηκαν στα μεγάλα μουσικά κέντρα του εξωτερικού όπου σπούδασαν.

Οι απαρχές του ύφους

Μια εισαγωγική αποτίμηση του συνθετικού έργου του Μητρόπουλου της δεκαετίας του 1920 οδηγεί στο δεύτερο μέρος της μελέτης όπου τα προαναφερθέντα έργα παρουσιάζονται αυτόνομα, ανά κεφάλαιο, υπό εκτεταμένη ιστορική, αναλυτική και υφολογική προσέγγιση, με παρουσίαση πλήθους τεκμηρίων και στοιχείων για την υποδοχή και πρόσληψή τους, καθορίζοντας τις απαρχές του ύφους του πρώιμου νεοελληνικού μοντερνισμού, κυρίως αλλά όχι αποκλειστικά υπό την επίδραση του ατονικού εξπρεσιονισμού της Δεύτερης Σχολής της Βιέννης.

Στο τρίτο μέρος παρουσιάζεται η κριτική αποδελτίωση και ο σχολιασμός της αλληλογραφίας Δημήτρη Μητρόπουλου – Arnold Schoenberg (1945-51), μαζί με τα αυθεντικά facsimiles και των 37 επιστολών που αντήλλαξαν, υπό έναν διττό στόχο: να αναδειχθεί ευρύτερα η βαθύτερη σχέση του Μητρόπουλου με τον Aρνολντ Σένμπεργκ, με τον τελευταίο να αποτελεί βασικό πρόσωπο επιρροής στη δημιουργία του πρώιμου μοντερνιστικού νεοελληνικού μουσικού ρεπερτορίου, αλλά και να διασυνδεθεί ο νεαρός φιλόδοξος συνθέτης της δεκαετίας του 1920 με τον ώριμο, καταξιωμένο, παγκοσμίου κλάσης μαέστρο των δεκαετιών 1940-60, ως προς την καλλιέργεια, ανάδειξη και διάδοση του μουσικού μοντερνισμού, ουσιαστικά σε όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής πορείας του.

πότε & πού:

Η εκδήλωση «Ο Δημήτρης Μητρόπουλος και η μουσική πρωτοπορία» θα γίνει στις 10/10 στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» στις 19.00. Η αφιερωματική έκθεση θα διαρκέσει ως τις 21/10 (Δευτέρα – Παρασκευή, 10.00-14.00, με ελεύθερη είσοδο).