Μιλώντας στα παιδιά για τα λεφτά

Hans-Magnus Enzensberger
Immer das Geld! Ein kleiner Wirtschaftsroman
(Αχ, αυτά τα λεφτά! Ενα μικρό οικονομικό μυθιστόρημα)
Εκδόσεις Suhrkamp, Βερολίνο, 2015,
σελ. 213, τιμή 22,95 ευρώ

Κάθε Τετάρτη πρωί, στις 10.30 ακριβώς, ο κ. Φόρστερ περιμένει με τη λιμουζίνα έξω από το σπίτι τα παιδιά, τη Φάνι, τον Φάμπιαν και τη Φελίτσιτας. Τα μεταφέρει στο πολυτελές ξενοδοχείο του Μονάχου Τέσσερις Εποχές, όπου καταλύει η θεία Φε, μια ογδοντάρα και βάλε εκκεντρική εκατομμυριούχος, μακρινή συγγενής της οικογένειας Φέντερμαν. Η θεία Φε έχει αποκτήσει τα πλούτη της κληρονομώντας διαδοχικούς συζύγους που εξεμέτρησαν το ζην και έχει αποφασίσει να εξηγήσει στα παιδιά την ιστορία και τη λειτουργία του χρήματος και της οικονομίας. Οταν κάποτε ρώτησαν τον Αγιο Αυγουστίνο τι είναι ο χρόνος, τους απάντησε ότι όσο κανείς δεν θέτει αυτό το ερώτημα όλοι ξέρουμε τι είναι χρόνος. Μόλις όμως κάποιος θελήσει να μάθει περισσότερα, δεν ξέρουμε τι να απαντήσουμε. Το ίδιο ισχύει και για το χρήμα. Στο σημείο αυτό αναλαμβάνει τον ρόλο της η θεία Φε. Μαζί με τα τρία ανίψια της είναι οι βασικοί ήρωες του νέου παιδαγωγικού μυθιστορήματος του Χανς-Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ, ενός από τους γνωστότερους ποιητές, δοκιμιογράφους και διανοουμένους της μεταπολεμικής Γερμανίας.

Τα παιδιά μυούνται στα μυστικά της οικονομίας με τον διάλογο κατά την παράδοση του Ντενί Ντιντερό, του γάλλου διαφωτιστή που έχει επηρεάσει συνολικά τη σκέψη και το έργο του Εντσενσμπέργκερ. Μαθαίνουν λοιπόν ότι το χρήμα δεν προέρχεται από το αυτόματο μηχάνημα της τράπεζας ούτε καν από τον εργοδότη του μπαμπά. Εξοικειώνονται με την έννοια του χρέους και της πτώχευσης. «Αν δεν με απατά η μνήμη μου» λέει η θεία Φε «μόνο τον εικοστό αιώνα δεν πλήρωσαν τα χρέη τους η Βραζιλία και η Χιλή επτά φορές, η Γαλλία οκτώ και η Γερμανία τρεις. Οι δε Ελληνες πρέπει να βρίσκονται σε κατάσταση πτώχευσης κατά τη μισή περίοδο που πέρασε από τότε που ξεφορτώθηκαν τους Τούρκους».

Ο Χανς-Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ

Η θεία Φε επιδίδεται στο εγκώμιο της σπατάλης και της πολυτέλειας, χωρίς τις οποίες δεν θα είχε αναπτυχθεί ποτέ η βιομηχανία. Κηρύσσει το εστιατόριο επίτευγμα του 1789, αφού οι κυρίες των γάλλων επαναστατών ήθελαν να προσφέρουν στους αποκαμωμένους από την εξέγερση συζύγους τους γαστριμαργικές απολαύσεις, αρκεί να μην κοπίαζαν οι ίδιες. Κάθε ανατροπή επιφέρει και αναδιανομή του πλούτου. Οσο για τις οικονομικές θεωρίες, η θεία Φε αμφιβάλλει για την ικανότητα των οικονομολόγων να ερμηνεύσουν τα πράγματα. Απορρίπτει λοιπόν κατηγορηματικά τη διδασκαλία για τους παλιρροϊκούς κύκλους της καπιταλιστικής οικονομίας: «Απλά δεν θέλουν να αντιληφθούν ότι στην οικονομία βασιλεύουν ανώνυμες θεές όπως η σύμπτωση και η αυθαιρεσία».

Φυσικά η ιδιόρρυθμη θεία δεν έχει απόψεις μόνο για το παρελθόν αλλά και για το σήμερα. Εξηγεί στα παιδιά ότι η διάσωση ακόμα και μικρών τραπεζών είναι αναγκαία επειδή το οικονομικό σύστημα είναι οικοδομημένο σαν πύργος από τραπουλόχαρτα. Ακόμα και ένα να διασαλευθεί στη βάση ο πύργος καταρρέει. Αναλύει το γιατί οι τράπεζες δίνουν δάνεια σε ιδιώτες μόνο όταν αυτοί δεν τα χρειάζονται πραγματικά, θεωρεί τα παράγωγα τα κατ’ εξοχήν «όπλα μαζικής καταστροφής» των χρηματαγορών και αποφαίνεται ότι ένας δολοφόνος από ζήλια είναι άγγελος σε σύγκριση με τον όποιο απατεώνα του χρηματοπιστωτικού κλάδου. Αν και αναγνωρίζει τον τεράστιο ρόλο της εμπιστοσύνης στην οικονομία, εξορκίζει τα παιδιά να μη δείχνουν ευπιστία στις υποσχέσεις των τραπεζών, των κομμάτων, των επιχειρήσεων και των σουπερμάρκετ! «Σκοτώνονται να σας πείσουν επειδή σας έχουν κοροϊδέψει ήδη κατ’ επανάληψη».

Τα παιδιά είναι γοητευμένα. Η μαθητεία στη θεία Φε εξελίσσεται σε περιπέτεια, εν μέρει η δράση μεταφέρεται σε κάποιο βοημικό χωριό στα σύνορα με την Τσεχία ή σε έναν οίκο πλειστηριασμών, για κάμποσες εβδομάδες η θεία εξαφανίζεται και προφανώς αναπαύεται στη θρυλική βίλα της στη λίμνη της Γενεύης, κάποια στιγμή συγγενείς των νεκρών συζύγων της στις ΗΠΑ διεκδικούν τις κληρονομιές, η θεία μετακομίζει προσωρινά σε ένα καμαράκι στο σπίτι των Φέντερμαν, νικά τους κληρονόμους και επανέρχεται στη βίλα της αλλά και στο ξενοδοχείο Τέσσερις Εποχές. Επαναστάτρια δεν θα γίνει ποτέ: «Γλυκέ μου Φάμπιαν, δεν έχω τίποτα εναντίον των πλουσίων! Είναι αναπόφευκτοι, όπως και ο καιρός. Μπορεί να εκνευρίζεται κανείς όσο θέλει με ένα βροχερό καλοκαίρι, να το εξαφανίσει όμως δεν μπορεί». Η θεία Φε θα πεθάνει από ανακοπή καρδιάς καθώς αναρριχάται με ένα τρενάκι στο βουνό για να απολαύσει από ψηλά τη θέα της λίμνης. Θα κληροδοτήσει τα πάντα στη μεγάλη της ανιψιά, τη Φελίτσιτας. Ανάμεσα στα πάντα είναι και το χειρόγραφο εγκόλπιό της με αποφθέγματα μεγάλων ανδρών για το χρήμα.