Το όνομά του ενεπλάκη στην τρομοκρατική δράση της ιταλικής δεκαετίας του ’70. Δίδαξε Πολιτική Φιλοσοφία στην Πάδουα και στο Παρίσι όπου κατέφυγε τη δεκαετία του ’80. Επέστρεψε στη χώρα του το 1997 και έμεινε έξι χρόνια στη φυλακή εκτίοντας ποινή που του είχε επιβάλει η ιταλική δικαιοσύνη. Συγγραφέας από κοινού με τον αμερικανό φιλόσοφο Μάικλ Χαρντ της πολυσυζητημένης «μετα-μαρξιστικής» τριλογίας «Αυτοκρατορία» (εκδ. Scripta), «Πλήθος» (εκδ. Αλεξάνδρεια), «Κοινοπολιτεία», ο ιταλός πολιτικός φιλόσοφος Αντόνιο Νέγκρι βρέθηκε αυτές τις ημέρες στην Ελλάδα ως προσκεκλημένος της documenta 14 και με τη βοήθεια του μεταφραστή Βασίλη Τριανταφύλλου μας μίλησε για το πλήθος, τα κινήματα και την οριακή κατάσταση του σήμερα.
Ζήσατε, όπως και όλοι οι άνθρωποι της γενιάς σας, σε έναν αιώνα πολέμων, επαναστάσεων, κρίσεων. Με ποιες λέξεις θα τον περιγράφατε συνοπτικά;
«Το ερώτημα θα ταίριαζε σε κάποιον με ηλικία 93, όχι 83 ετών όπως εγώ! Και το λέω αυτό γιατί είμαι πεπεισμένος ότι την επόμενη δεκαετία θα συμβούν πράγματα εξίσου σημαίνοντα και ενδιαφέροντα με αυτά που περιγράψατε μόλις. Αν μιλήσουμε για λέξεις, θα πρέπει να πούμε πρώτα-πρώτα ότι ο 20ός αιώνας ήταν σύντομος. Η αλλαγή, η μεταβολή, η μετάλλαξη της εργασίας, η παγκοσμιοποίηση… Με αυτές τις λέξεις θα περιέγραφα την πορεία του. Σε αυτόν τον σύντομο αιώνα όμως χωρούν πολλά –η άνοδος και η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο Ισπανικός Εμφύλιος, ο αντιφασιστικός αγώνας, οι εργατικοί αγώνες της δεκαετίας του ’60 και του ’70 που σηματοδότησαν το τέλος του κεϊνσιανισμού και του φορντισμού. Κορυφαίο γεγονός, η ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, η οποία συμβάδισε με το φορντικό μοντέλο και τον τρόπο παραγωγής που αυτό επέβαλε και το οποίο, με τη σειρά του, μετέβαλε τις ζωές μας».
Γράφατε σε ένα κείμενό σας του 2007 ότι «τίποτα από όσα γράφω στα βιβλία μου δεν έχει άμεση οργανωτική σχέση. Η ευθύνη μου είναι αυτή ενός διανοουμένου που γράφει και πουλά βιβλία». Ποια είναι η ευθύνη του διανοουμένου, τελικά;
«Υπάρχει όντως η ευθύνη του διανοουμένου και είναι και ηθική και πολιτική, αλλά είναι επίσης και καθαρά ανθρώπινη ευθύνη. Δεν αναφέρομαι στην αισθητική ή στην πολιτική πλευρά του όρου, μιλώ για έναν κοινό βίο, έναν πολιτισμένο βίο όλων των ανθρώπων. Ομως αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό για τον διανοούμενο, ο οποίος σκέπτεται, παράγει και γράφει. Γράφοντας, ο διανοούμενος παράγει έργο, εργασία, παραγωγή. Κάθε παραγωγή παράγει με τη σειρά της μια αξία και κάθε αξία οδηγεί με τη σειρά της και σε μια ευθύνη. Με αυτή την έννοια αποδέχομαι, και απαντάω θετικά στο ερώτημά σας, ότι σαφώς υπάρχει ευθύνη του διανοουμένου».
Το «πλήθος» ως δυνητική μορφή οργάνωσης στο ομώνυμο βιβλίο σας καθρεφτίζεται στα κινήματα των «Αγανακτισμένων» ή του Occupy Wall Street;
«Μια διευκρίνιση. Το πλήθος δεν είναι το πλήθος ως άνθρωποι, είναι το πλήθος ως «πληθωρικότητα». Το πλήθος ως άτομα έχει προσδιοριστεί από κοινωνιολογικής άποψης από τον Γκιστάβ Λε Μπον και άλλους. Και φέρει μια έντονη οντολογική απαισιοδοξία αυτός ο όρος, χαρακτηρίζει αντιλαϊκά ευρωπαϊκά ρεύματα σκέψης. Θα πρέπει λοιπόν να διαχωρίσουμε τον όρο από τη «μάζα», το αδιάκριτο σύνολο. Οταν μιλώ για «πλήθος» και «πληθωρικότητα» μιλώ για έναν δάνειο όρο από τον Σπινόζα, ο οποίος το ορίζει ως «σύνολο μοναδικοτήτων». Τον μετέφερα στη σύγχρονη εποχή γιατί απέδιδε με πολλή ακρίβεια τη δομή, τη διάρθρωση της εργασίας. Αυτό το πλήθος δεν ορίζεται ως μια ατομική, μοναδική ψυχή, αλλά αποτελεί συλλογικό δεσμό. Για αυτό και είναι εφικτό να θέτω το ερώτημα της οργάνωσης. Γιατί δεν πρόκειται για το αγελαίο πλήθος-μάζα που άγεται, φέρεται, χειραγωγείται. Προφανώς, δεν σημειώσαμε πρόοδο στην απάντηση του δικού σας ερωτήματoς. Γιατί τελικά μόνο τα κινήματα είναι σε θέση να επινοούν τον εαυτό τους. Από το Σιάτλ περάσαμε στη Γένοβα, στα κινήματα των ετών του 2011 και εντεύθεν. Αυτά δεν έχουν καμία σχέση με τα κινήματα της εργατικής τάξης του παρελθόντος. Δεν θέτουν απλώς το ζήτημα «τι μέλλει γενέσθαι, και τώρα τι κάνουμε;», επιδιώκουν να θεσμοθετήσουν, να παραγάγουν δηλαδή έναν θεσμό ο οποίος θα δώσει απάντηση. Επιπλέον, το ερώτημα δεν τίθεται μόνο με θετικό τρόπο, αλλά και με αρνητικό πρόσημο –από τα σημερινά αντιπροσωπευτικά συστήματα διακυβέρνησης τα οποία διέρχονται κρίση καθαρά οργανωτική γιατί πρόκειται για διεφθαρμένα συστήματα».
Για αυτό κάνατε λόγο το 2004 στην καταληκτική πρόταση του Πλήθους για ένα «ριζοσπαστικό εξεγερσιακό αίτημα» και μιλήσατε για σημαίνοντα πράγματα που θα συμβούν την επόμενη δεκαετία;
«Λυπάμαι αν σας έδωσα την εντύπωση ότι είμαι προφήτης! Υπάρχει μια αντίληψη, δεν μπορώ να την ορίσω ως αλήθεια, ότι υφίσταται ένα πλαίσιο, ένας καμβάς, αυτός της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όπως αυτή βιώνεται στη Δύση. Θα έλεγα ότι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία στη Δύση είναι σε οριακό σημείο. Οταν κάτι φτάνει σε οριακό σημείο υπάρχουν δύο εναλλακτικές –προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο. Το καλύτερο για εμένα θα ήταν μια διεύρυνση των δικαιωμάτων, μια έκφραση μιας πολιτικής οικονομίας και μιας κοινωνικής ζωής και βίου. Το χειρότερο, το οποίο είναι πιθανό, είναι αυτό που έχουμε όλοι κατά νου γιατί το βιώνουμε, μια περαιτέρω αύξηση των κοινωνικών διαφορών όπου το 99% θα εργάζεται και θα παράγει και το υπόλοιπο 1% θα εκμεταλλεύεται αυτό το 99%».
Τα σημερινά κινήματα στα οποία αναφερθήκατε δεν είναι πιο χαλαρά ως σύνθεση σε σχέση με το εργατικό κίνημα, τα συνδικάτα, τις κομματικές εκφράσεις του;
«Υπάρχουν ουσιώδεις, βαθύτατες ποιοτικές διαφορές. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εργατική τάξη τελείωσε, ο σοσιαλισμός ως θεωρητικό δόγμα για την εργατική τάξη τελείωσε. Τα σημερινά κινήματα όμως ζουν, βιώνουν την ιστορία, την παράδοση, την οντολογική πλευρά της ιδεολογίας, τα διδάγματα που έμειναν ως παρακαταθήκες. Παλιά λέγαμε ότι «το μέλλον έχει μια αρχαία καρδιά». Αυτό βρίσκω στα σημερινά κινήματα. Είναι κινήματα διαμαρτυρίας που λαμβάνουν γενικευμένη μορφή έκφρασης. Νομίζω ότι βρίσκεται σε εξέλιξη μια πορεία πολιτικής αναδιοργάνωσης, είτε αυτό αφορά την πολιτική της εργασίας, που είναι η προσωρινή εργασία, είτε αφορά τις ελευθερίες. Η ελευθερία να καταλάβω την πλατεία, για παράδειγμα. Θα έλεγα ότι συνιστά ένα νέο δίκαιο, ένα φυσικό δίκαιο που διαμορφώνει πια μια διάσταση χώρου, όχι χρονική, της ελευθερίας: «η ελευθερία μου είναι αυτή εδώ, είναι η αξιοπρέπειά μου, η ζωή μου»».
Πώς θα περιγράφατε το τοπίο μετά την κρίση;
«Ως άκρως δύσκολο και επικίνδυνο. Βιώνουμε μια κατάσταση γενικής δυσαρέσκειας και δυστυχώς αυτό δεν οδηγεί σε καμία διέξοδο. Οι ελαφρύνσεις σε σχέση με τα κριτήρια της εφαρμοζόμενης νεοφιλελεύθερης πολιτικής δεν συνιστούν λύση, δεν θα ανακουφίσουν τα δυσαρεστημένα κοινωνικά στρώματα. Οι κεϊνσιανές πολιτικές σήμερα δεν θα οδηγούσαν σε κάποια ανάπτυξη του τότε μεγέθους ούτε και θα σηματοδοτούσαν προοδευτικές εξελίξεις. Σήμερα κυριαρχεί η παγκόσμια αγορά που ελέγχει την προσφορά και τη ζήτηση. Αρα, υπάρχει ένα πλήρως ελεγχόμενο πλαίσιο μέσα στο οποίο διαβιώνουμε, αυτό που εγώ ονομάζω «κλουβί». Εξω από το κλουβί όμως δεν μπορείς και να υπάρξεις. Για εμένα, η πρωταρχική τραγωδία του σήμερα είναι ότι αυτό που λέμε ζωή έχει πλέον μετατραπεί σε επιβίωση».
Και στην Ευρώπη;
«Εδώ η κρίση είναι και δύσκολη και επικίνδυνη. Σε επίπεδο συναίνεσης, συναίνεσης προς την Ευρώπη εννοώ, αν επιστρέψουμε στα έθνη-κράτη, αυτό θα αποτελέσει προφανώς μια τραγωδία. Γιατί τέτοια έθνη-κράτη θα έχουν το ειδικό βάρος που έχει σήμερα η Ταϊλάνδη, για παράδειγμα, το ειδικό βάρος κρατιδίων. Η σημασία και ο θεμελιώδης τους χαρακτήρας θα έχουν πάψει να υπάρχουν. Και σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχει κρίση, αν και δεν διαφαίνονται σημάδια επικείμενων πολέμων. Κανείς μας βέβαια δεν μπορεί να φανταστεί τι θα συμβεί αν κερδίσει τις εκλογές στις ΗΠΑ ο Ντόναλντ Τραμπ. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί τι θα συμβεί αν επικρατήσουν στην Κίνα τα υπαρκτά εντός της εθνικιστικά ή σοβινιστικά ρεύματα. Γιατί κανείς μας δεν μπορεί να προβλέψει το μέλλον. Αλλά η κατάσταση είναι κρίσιμη. Και είμαι πεπεισμένος ότι η ένταση την οποία ζούμε θα σηματοδοτήσει αλλαγές. Ας θυμηθούμε ότι η παγκόσμια ιστορία γράφεται με μικρά άλματα, δεν υπάρχουν τελεολογικά, εκ προοιμίου καθορισμένα προγράμματα. Είναι πολλοί εκείνοι που έχουν την αίσθηση ότι επίκειται κάτι, κάτι θα συμβεί, κάτι θα αλλάξει».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
