Ian Kershaw
To Hell and Back: Europe 1914-1949
Εκδόσεις Penguin, 2016,
σελ. 624, τιμή 12,99 στερλίνες
Το βιβλίο θα εκδοθεί τον Δεκέμβριο από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σε μετάφραση Ελένης Αστερίου.
Τρεις εικόνες από το νέο βιβλίο του Ιαν Κέρσοου σηματοδοτούν με ενάργεια την απόσταση από τον προπολεμικό κόσμο του 1914 στον μεταπολεμικό κόσμο του 1949. Η Παγκόσμια Εκθεση της Γάνδης μεταξύ 6 Απριλίου και 24 Οκτωβρίου 1913, «ένα νέο φωτεινό ορόσημο στον δρόμο της προόδου (…) προς νέους αποφασιστικούς θριάμβους», σύμφωνα με τα λόγια ενός παρατηρητή της εποχής, καταγράφει την εγγενή αυτοπεποίθηση αυτού που ο αυστριακός λογοτέχνης Στέφαν Τσβάιχ αποκάλεσε νοσταλγικά στον τίτλο της αυτοβιογραφίας του «ο κόσμος του χθες». Το αύριο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αποτυπώνεται στα απομνημονεύματα του δημάρχου του Ντζίκοβ, πολωνικού χωριού στη Γαλικία της Αυστροουγγαρίας, προορισμένου στη διάρκεια ενός annus horribilis το 1914-1915 να δει τον αυστριακό στρατό να περνά από τα εδάφη του πέντε φορές, τον αντίστοιχο ρωσικό τέσσερις, μάχες στις παρυφές του, ανταλλαγές βολών πυροβολικού, τρεις χιλιάδες σπίτια και αγροκτήματα κατεστραμμένα. Και η μετάβαση από τον πολιτισμό στη βαρβαρότητα ολοκληρώνεται με την ανάμνηση του Κούρτσιο Μαλαπάρτε από το «Καπούτ», το αποτρόπαιο θέαμα στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ενός καλαθιού γεμάτου με βγαλμένα μάτια σέρβων αιχμαλώτων πάνω στο γραφείο του κροάτη ηγέτη των φασιστών Ουστάσι Αντε Πάβελιτς. Αυτή η τριακονταπενταετία, ανάμεσα στην «Μπελ Επόκ» και στον Ψυχρό Πόλεμο, υπήρξε για την Ευρώπη η κατάβαση και παράλληλα η επιστροφή από την κόλαση που ο αγγλικός τίτλος «To Hell and Back» επικαλείται.
Ο Κέρσοου δεν προτίθεται απλώς να γράψει άλλη μία συμβατική ιστορία των καταστρεπτικότερων πολέμων της ανθρωπότητας. Η «εποχή της αυτοκαταστροφής της Ευρώπης» έχει δύο τουλάχιστον επιπλέον διαστάσεις. Αφενός αποτελεί την πρώτη παρτιτούρα μιας συμφωνίας για τον 20ό αιώνα, με τον δεύτερο τόμο να αφηγείται τις εξελίξεις της μεταπολεμικής περιόδου του ανταγωνισμού των υπερδυνάμεων, της οικονομικής ευμάρειας και της συνθήκης της νέας αβεβαιότητας από το 1950 ως τις ημέρες μας. Αφετέρου, η χρονική θεώρηση στην οποία προχωρεί ο βρετανός ιστορικός αντιμετωπίζει τα έτη 1914-1945 ως εκδήλωση ενός δεύτερου Τριακονταετούς Πολέμου, υπαινισσόμενη ότι η σύγκρουση, όπως και εκείνη του 17ου αιώνα (1618-1648), έθραυσε αμετάκλητα την πολιτική οριοθέτηση, την κοινωνική και πολιτισμική συνείδηση, την ισχύουσα τάξη πραγμάτων εισάγοντας μετά την καταστροφή την ήπειρο σε νέες συντεταγμένες. Ιστορικοί όπως οι Γιουτζίν Βέμπερ, Ερικ Χόμπσμπαουμ, Χάινριχ Βίνκλερ και Εντσο Τραβέρσο έχουν εισηγηθεί στο παρελθόν τη μελέτη της τριακονταετίας των δύο παγκοσμίων πολέμων στη λογική της ιστορικής ενότητας. Πρόκειται για μια «εποχή της καταστροφής», «εποχή του ολοκληρωτικού πολέμου» ή ακόμη και χρόνια «ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου», για να δανειστούμε κάποιες από τις εκφράσεις τους, με κοινή ωστόσο την αίσθηση ότι αίτια και συνέπειες των συρράξεων απορρέουν από την ίδια χοάνη της κοινωνίας του «μακρού 19ου αιώνα».
Κρίση και ανάκαμψη
Τέσσερα κομβικά στοιχεία εντοπίζει ο Ιαν Κέρσοου ως προς την υπονόμευση της τελευταίας από μια «συνολική κρίση»: την έκρηξη του «εθνοφυλετικού εθνικισμού», τα «σκληρά και αδιάλλακτα αιτήματα αναθεώρησης συνόρων», την «οξεία ταξική σύγκρουση που απέκτησε σαφή εστίαση με την επανάσταση των μπολσεβίκων στη Ρωσία» και την «παρατεταμένη κρίση του καπιταλισμού (που πολλοί παρατηρητές θεωρούσαν επιθανάτια)». Η σύζευξή τους ολοκληρώθηκε στον Μεσοπόλεμο παράγοντας ένα εκρηκτικό μείγμα προορισμένο να σαρώσει κάθε κανονικότητα. Πέρα από την αναζήτηση και πρόταξη αντιπροσωπευτικών πηγών για την περιγραφή μιας πραγματικότητας που πολλοί έχουν ήδη αφηγηθεί κατά κόρον, αυτή η αίσθηση μιας terra incognita άλογης και ριζικής ετερότητας αντανακλάται στο λεξιλόγιο του ίδιου του Κέρσοου: «χείλος του γκρεμού», «ηφαίστειο», «σκιές», «άβυσσος», «κόλαση», «στάχτες» κυριαρχούν στον τίτλο των έξι από τα δέκα κεφάλαια του βιβλίου. Η χρήση παρόμοιων εικόνων δίνει και το μέτρο της μεταπολεμικής τροπής των πραγμάτων. Αν ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι η «κόλαση επί γης», στα τέλη της δεκαετίας του ’40 αρχίζει να διακρίνεται μια Ευρώπη να «βγαίνει από τις στάχτες» της. Το πέρασμα από τα 40 εκατομμύρια των νεκρών μόνο στη Γηραιά Ηπειρο, το Ολοκαύτωμα και την εκμηδένιση μεγάλων τμημάτων του αστικού ιστού στην παγίωση της ειρήνης, στην οικονομική ανάπτυξη και στους θεσμούς διεθνούς συνεργασίας υπογραμμίζει τη διαφορετική διαχείριση της κρίσιμης περιόδου μετά το τέλος των δύο παγκοσμίων πολέμων.
Ο βρετανός ιστορικός καταμετρά πέντε σημεία διάζευξης ανάμεσα στο 1918 και στο 1945: «το τέλος των γερμανικών φιλοδοξιών για στάτους Μεγάλης Δύναμης, ο αντίκτυπος της εκκαθάρισης εγκληματιών πολέμου και δωσιλόγων, η αποκρυστάλλωση της διαίρεσης της Ευρώπης σε διαρκή μορφή, η οικονομική ανάπτυξη που βρισκόταν στις απαρχές της απογείωσης ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’40 και η νέα απειλή του ατομικού (και, σύντομα, του θερμοπυρηνικού) πολέμου». Ως ένα σημείο ο Κέρσοου αποτιμά θετικά ακόμη και τη συνθήκη του Ψυχρού Πολέμου και του ανταγωνισμού των υπερδυνάμεων ανάμεσα σε ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, καθώς «όσο διεστραμμένο κι αν φαίνεται, το Σιδηρούν Παραπέτασμα που χώρισε την Ευρώπη αποδείχθηκε βάση σταθερότητας, αν και με βαρύ κόστος για τους λαούς της Ανατολικής Ευρώπης, τους καταδικασμένους στη σοβιετική κυριαρχία».
Το γερμανικό, ευρωπαϊκό ζήτημα του 20ού αιώνα
Εκ των πραγμάτων οι ιστορικοί γράφουν υπό το κράτος της στιγμής. Το ενδιαφέρον λοιπόν είναι κατά πόσον στην τωρινή χρονική συγκυρία ο δεύτερος τόμος του έργου του Κέρσοου με τον τίτλο «Fractured Continent: Europe 1950 –The Present» θα κλίνει υπέρ των επιτευγμάτων της μεταπολεμικής περιόδου ή της κατόπιν Brexit αβεβαιότητας. Είτε η οπτική του εμμείνει στη θεματική της θεσμικής προόδου και της ολοκλήρωσης, όπως διαφαίνεται από τη λογική του πρώτου βιβλίου, είτε το βάρος πέσει στους ηχηρούς τριγμούς και στους αυξανόμενους κινδύνους αποδιάρθρωσης του μεταπολεμικού οικοδομήματος, υπάρχει μια κοινή συνισταμένη την οποία επισήμανε στη θερμή κατά τα άλλα κριτική του στο «New York Review of Books» ο επίσης διακεκριμένος ιστορικός Κρίστοφερ Κλαρκ. Ο τριακονταετής πόλεμος του 20ού αιώνα, γράφει ο Κλαρκ, αναίρεσε την ανατροπή της παραδοσιακής γεωπολιτικής ισορροπίας της Ευρώπης. Αυτή στηριζόταν στον κατακερματισμό της Κεντρικής Ευρώπης σε πολυπληθή γερμανικά κρατίδια και παραμερίστηκε με την ανακήρυξη της Γερμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Γαλλο-πρωσικό πόλεμο του 1870-1871. Η δεύτερη όμως ενοποίηση, έπειτα από την πτώση του Τείχους το 1989, δημιούργησε μια δυναμική Γερμανία που χάρη «στο μεγάλο οικονομικό βάρος και την πολιτική της ισχύ μετέβαλε την εσωτερική ισορροπία της Ευρωπαϊκής Ενωσης». Για τον συγγραφέα των «Υπνοβατών» το μεγάλο προτέρημα του «To Hell and Back» είναι ακριβώς ότι αναδεικνύει τη σημασία των εξελίξεων στην Κεντρική Ευρώπη εξακτινώνοντάς την προς όλα τα υπόλοιπα σημεία της ηπείρου. Πράγματι, με δεδομένη την αφηγηματική δεινότητα του Κέρσοου, γνωστή από τη δίτομη βιογραφία του Χίτλερ («Υβρις», «Νέμεσις», εκδ. Scripta), το αποτέλεσμα είναι ένα εξαιρετικά συμπαγές ιστορικό κείμενο υψηλής αναγνωσιμότητας. Στο τέλος του, και αναμένοντας την κατεύθυνση της συνέχειας, δεν μπορεί κανείς πάντως παρά να συμφωνήσει με την καταληκτική πρόταση του Κρίστοφερ Κλαρκ: «Το «γερμανικό ζήτημα» αποτελούσε ευρωπαϊκό ζήτημα στα σκοτεινά χρόνια του 20ού αιώνα και τέτοιο παραμένει και σήμερα».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
