Ο στεναγμός των πενήτων –
Δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016,
σελ. 192, τιμή 14 ευρώ
Αναμφισβήτητη είναι η κεντρική θέση του δοκιμιογράφου Σταύρου Ζουμπουλάκη στον χώρο των παπαδιαμαντικών σπουδών. Παρότι παπαδιαμαντολόγος με τη στενή έννοια δεν είναι –με την έννοια δηλαδή της συγγραφής μιας μονογραφίας για τον Παπαδιαμάντη -, έχει συμμετάσχει σε συνέδρια και ημερίδες για τον Σκιαθίτη, έχει μιλήσει για αυτόν σε εκδηλώσεις και φιλολογικές βραδιές, έχει συνεργαστεί με τα «Παπαδιαμαντικά Τετράδια», έχει επιμεληθεί έναν τόμο για τον μυθιστοριογράφο Παπαδιαμάντη, έχει προλογίσει τόμους της έκδοσης των Απάντων του Παπαδιαμάντη από «Το Βήμα», έχει δημοσιεύσει σχετικές βιβλιοκρισίες και άλλα κείμενα σε εφημερίδες και περιοδικά. Μέσα από τις σελίδες της «Νέας Εστίας» την οποία διηύθυνε (1998-2012) υπήρξε διαρκής συνομιλητής του επιμελητή της κριτικής έκδοσης των παπαδιαμαντικών Απάντων Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου και του εκδότη τους Δημήτρη Μαυρόπουλου και φιλοξένησε πλήθος μελετημάτων για τη ζωή και το έργο του Σκιαθίτη.
Οποιος δυσκολεύεται να παρακολουθήσει στον χρόνο το νήμα αυτής της εγκατεσπαρμένης δοκιμιογραφίας έχει πλέον οδηγό τον τόμο δοκιμίων Ο στεναγμός των πενήτων (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016). Περιλαμβάνει 16 κείμενα του Σταύρου Ζουμπουλάκη, δημοσιευμένα από το 2001 ως το 2015, και ορισμένα ξαναδουλεμένα το 2016, ένα διάστημα ζωηρής ενασχόλησης με τον Παπαδιαμάντη που ορίζεται από δύο βασικά σημεία: τον εορτασμό των 150 χρόνων από τη γέννησή του το 2001 και τον εορτασμό για τα 90 χρόνια από τον θάνατό του το 2011 –μία δεκαετία στην οποία ανανεώθηκε το ενδιαφέρον και διευρύνθηκε η απήχηση του Παπαδιαμάντη, με τη συνεισφορά του Ζουμπουλάκη.
Στον τόμο υπάρχουν αναλυτικά επετειακά κείμενα για ένα ενήμερο κοινό αλλά και σύντομα κείμενα δημοσιευμένα σε εφημερίδες στις μεγάλες γιορτές της χριστιανοσύνης με τις οποίες συνδέεται η διηγηματογραφία του Παπαδιαμάντη. Υπάρχουν ερμηνευτικές δοκιμές για μεμονωμένα διηγήματα («Μοιρολόγι της φώκιας», «Ξεπεσμένος δερβίσης», «Το Χριστός Ανέστη του Γιάννη» κ.ά.), δοκίμια που σχολιάζουν ολόκληρες ενότητες της παπαδιαμαντικής παραγωγής (τα χριστουγεννιάτικα διηγήματά του, την εκκλησιαστική αρθρογραφία, τις μεταφράσεις του), δοκίμια που αναφέρονται στην κατανόηση της παπαδιαμαντικής γλώσσας και της μεταφοράς της σε τρέχουσα δημοτική, αλλά και δοκίμια που εκτυλίσσουν την ιστορία της πρόσληψης του Παπαδιαμάντη με άξονα τον χριστιανισμό του.
Στη συζήτηση για τον Παπαδιαμάντη και ως τη δεκαετία του 1990 ο χριστιανισμός του χρησιμοποιήθηκε συχνά ως επιχείρημα για την υποστήριξη μιας λογοτεχνίας περιορισμένης και στρατευμένης στην Ορθοδοξία –και ως εκ τούτου αδύναμης. Ο Παπαδιαμάντης ήταν παλιομοδίτικος γιατί ήταν ξένος ο προνεωτερικός κόσμος των διηγημάτων του, με τη χριστιανική πίστη να αποτελεί πρωτεύον χαρακτηριστικό στοιχείο μιας οπισθοδρομικής γραφής.
Από τον Δημαρά στον Λορεντζάτο
Τους δύο πόλους άρνησης και θαυμασμού του Παπαδιαμάντη που βρίσκονται στα άκρα του άξονα του χριστιανισμού του εξετάζει ο Ζουμπουλάκης σε αρκετά δοκίμια του τόμου. Στο «Παπαδιαμάντης και Δημαράς, το νόημα μιας απόρριψης», το εκτενέστερο δοκίμιο του τόμου και ένα από τα τρία που δημοσιεύονται για πρώτη φορά, αναφέρεται στην κατεδαφιστική αποτίμηση του Παπαδιαμάντη από τον γραμματολόγο Κ. Θ. Δημαρά στην Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Ικαρος, 1948-1949), μια αμετακίνητη και πείσμονα άρνηση, η οποία άσκησε βαθιά και διαρκή επίδραση σε γενιές μελετητών και αναγνωστών.
Στην περίπτωση Δημαρά, δεν είναι ο χριστιανισμός του Παπαδιαμάντη που ενοχλεί τον γραμματολόγο, υποστηρίζει ο δοκιμιογράφος. Τον ενοχλεί ενδεχομένως το είδος του χριστιανισμού του, τον οποίο θεωρεί αντιδυτικό και τυπολατρικό, οι λόγοι όμως της απόρριψής του είναι κυρίως ιδεολογικοπολιτικοί. Ο Δημαράς εκτιμά ότι ο Παπαδιαμάντης «μας πηγαίνει αλλού από εκεί που επιδιώκουμε να φθάσουμε», μας ξεστρατίζει από τον δρόμο της προόδου και τον στόχο του σύγχρονου δημοκρατικού κράτους που ήταν το δικό του ιδανικό.
Πώς και γιατί ο Ζήσιμος Λορεντζάτος το 1961 –και όχι νωρίτερα ο Κόντογλου, ο Παπατσώνης ή ο Μπαστιάς –θεμελιώνει το όψιμο ρεύμα της Ορθόδοξης ερμηνευτικής και του θαυμασμού του Παπαδιαμάντη εξηγεί ο Ζουμπουλάκης στο δοκίμιο «Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος και η Ορθόδοξη ερμηνευτική του Παπαδιαμάντη», εντάσσοντας το επετειακό κείμενο του Λορεντζάτου για τα 50 χρόνια από τον θάνατο του Σκιαθίτη στα συμφραζόμενα της ανανεωτικής θεολογίας του ’60.
Οσον αφορά την προσωπική του τοποθέτηση στον άξονα αυτόν, ο Ζουμπουλάκης είναι ξεκάθαρος: «Θεωρώ τον Παπαδιαμάντη όχι απλώς τον μεγαλύτερο Ελληνα πεζογράφο, αλλά μεγάλο εν γένει Ευρωπαίο διηγηματογράφο, που μπορεί να συγκριθεί μόνο με τους ομηλίκους του Μωπασσάν (γένν. 1850) και Τσέχωφ (γένν. 1860). Αυτή είναι η ιερή τριανδρία της ευρωπαϊκής διηγηματογραφίας. […] άλλη τάξη μεγέθους για να συγκριθεί ο Παπαδιαμάντης δεν υπάρχει». Παραδέχεται ότι ο Ελληνας δεν γράφει γεωμετρημένα διηγήματα όπως ο Γάλλος, υποστηρίζει όμως ότι με τον ρώσο διηγηματογράφο «συγγενεύει πνευματικά και τεχνοτροπικά».
Αγνωστο πότε ο Παπαδιαμάντης θα αποκτήσει τη διεθνή αναγνωρισιμότητα του Τσέχωφ και του Μωπασσάν, όμως τον Ιούνιο του 2011, στο Ετος Παπαδιαμάντη, ακούστηκαν τρία διηγήματα του Σκιαθίτη στο Radio4 του BBC από την αγγλική ανθολογία παπαδιαμαντικών διηγημάτων The Boundless Garden (2007) που τυπώθηκε από τον εκδοτικό οίκο της Ντενίζ Χάρβεϊ, συζύγου του γνωστού μεταφραστή Φίλιπ Σέραρντ. Οι αναγνώσεις, που επανελήφθησαν στο BBC τον Νοέμβριο του 2013 και τον Αύγουστο του 2015, είναι, σε σημαντικό βαθμό, απότοκο της δραστηριοποίησης ατόμων του ευρύτερου κύκλου Σέραρντ – Λορεντζάτος – Τριανταφυλλόπουλος – Ζουμπουλάκης.
Πώς και γιατί να διαβάσουμε Παπαδιαμάντη σήμερα
Στη δεξίωση του Παπαδιαμάντη από ένα νέο και νεαρό κοινό συμβάλλουν οι θέσεις του Ζουμπουλάκη περί των μεταφράσεων του Παπαδιαμάντη σε τρέχουσα γλώσσα. Ενάντιος στην ιδέα μετάφρασης για τους ενήλικους αναγνώστες, στο δοκίμιο «Ο Παπαδιαμάντης από τα ελληνικά στα ελληνικά» εισηγείται μια εκδοτική πολιτική τριών ταχυτήτων: Εκδόσεις για τα παιδιά του δημοτικού, όπου το πρωτότυπο κείμενο και η μετάφρασή του θα συνυπάρχουν αντικριστά. Εκδόσεις για τους νέους του γυμνασίου και του λυκείου, στις οποίες το πρωτότυπο κείμενο θα συνοδεύεται από υποσελίδιες μεταφράσεις δυσνόητων χωρίων και λέξεων στον τύπο ακριβώς που απαντούν μέσα στο κείμενο. Εκδόσεις για όλους στις οποίες το πρωτότυπο κείμενο θα συνοδεύεται από γλωσσάρι στο τέλος, το οποίο δεν θα περιορίζεται μόνο στους ιδιωματικούς τύπους αλλά θα περιλαμβάνει και λόγιες λέξεις.
Στη δεξίωση του Παπαδιαμάντη από ένα νέο και νεαρό κοινό συμβάλλουν οι θέσεις του Ζουμπουλάκη περί των μεταφράσεων του Παπαδιαμάντη σε τρέχουσα γλώσσα. Ενάντιος στην ιδέα μετάφρασης για τους ενήλικους αναγνώστες, στο δοκίμιο «Ο Παπαδιαμάντης από τα ελληνικά στα ελληνικά» εισηγείται μια εκδοτική πολιτική τριών ταχυτήτων: Εκδόσεις για τα παιδιά του δημοτικού, όπου το πρωτότυπο κείμενο και η μετάφρασή του θα συνυπάρχουν αντικριστά. Εκδόσεις για τους νέους του γυμνασίου και του λυκείου, στις οποίες το πρωτότυπο κείμενο θα συνοδεύεται από υποσελίδιες μεταφράσεις δυσνόητων χωρίων και λέξεων στον τύπο ακριβώς που απαντούν μέσα στο κείμενο. Εκδόσεις για όλους στις οποίες το πρωτότυπο κείμενο θα συνοδεύεται από γλωσσάρι στο τέλος, το οποίο δεν θα περιορίζεται μόνο στους ιδιωματικούς τύπους αλλά θα περιλαμβάνει και λόγιες λέξεις.
Για όσους δεν πείθονται από τα επιχειρήματα του Ζουμπουλάκη περί Παπαδιαμάντη ως μεγάλου κλασικού συγγραφέα αλλά χρειάζονται ειδικούς λόγους για να τον διαβάσουν σήμερα, ο συγγραφέας δίνει τους λόγους που χρειάζονται στην εισαγωγή του, λόγους τους οποίους υπογραμμίζει και ο τίτλος του τόμου: Ανατρέχουμε στην εποχή μας στον Παπαδιαμάντη διότι «ο κόσμος των πενήτων είναι ο κόσμος του. Οι φτωχοί και κατατρεγμένοι, οι αδύναμοι και ευάλωτοι άνθρωποι», διότι «Ξέρει να ακούει τον στεναγμό τους» και διότι, πράγμα που είναι το πιο ουσιαστικό, «ο στεναγμός αυτός στα διηγήματά του δεν μένει απαρηγόρητος».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
