Σαλώμη, η απόμακρη μούσα

Οσκαρ Ουάϊλντ
Σαλώμη. Μονόπρακτη τραγωδία με δεκαέξι σχέδια του Ομπρεϊ Μπίρντσλεϊ
Μετάφραση Θανάσης Τριαρίδης, Χαρά Σύρου.
Εκδόσεις Gutenberg, 2016,
σελ. 232, τιμή 14 ευρώ

Η Σαλώμη είναι το διασημότερο θεατρικό έργο του Οσκαρ Ουάιλντ που εξακολουθεί να ανεβαίνει στις θεατρικές σκηνές όλου του κόσμου ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο με το για πολλούς σημαντικότερο Η σημασία του να είναι κανείς σοβαρός που σπανίως παίζεται πλέον. Η Σαλώμη όμως δεν είναι μόνο ένα εξαίρετο μονόπρακτο. Συμπυκνώνει ιδέες και αισθητικές αντιλήψεις μιας ολόκληρης εποχής, απόψεις και δόγματα του συμβολισμού και εκείνου που απεκλήθη λογοτεχνία της παρακμής. Αν μάλιστα πιστέψουμε τα όσα λέει ο Ρίτσαρντ Ελμαν, ο σημαντικότερος βιογράφος του Ουάιλντ, προλέγει το θέατρο του παραλόγου.

Η Σαλώμη είναι λίγο-πολύ γνωστή από την Καινή Διαθήκη (στα Κατά Μάρκον και Κατά Ματθαίον Ευαγγέλια), όπου όμως δεν αναφέρεται το όνομά της. Το αναφέρει, μαζί με κάποιες πρόσθετες πληροφορίες, ο εβραίος λόγιος του 1ου μ.Χ. αιώνα Φλάβιος Ιώσηπος.

Η Σαλώμη ήταν κόρη του Φίλιππου Ηρώδη και της κατά την παράδοση ακόλαστης και μοιχαλίδος Ηρωδιάδας, που ο δεύτερος σύζυγός της υπήρξε ο Ηρώδης Αντύπας, τετράρχης της Γαλικίας και της Περαίας. Εκείνη την εποχή ο Ιωάννης ο Πρόδρομος (στο μονόπρακτο παρουσιάζεται με το εβραϊκό του όνομα Γιοχανάν) στηλίτευε δημοσίως τη ζωή της ακόλαστης Ηρωδιάδας προκαλώντας την μήνιν της. Ενα βράδυ η Σαλώμη χόρεψε μπροστά στον Ηρώδη Αντύπα τον λεγόμενο «χορό των επτά πέπλων». Εκστασιασμένος εκείνος της υποσχέθηκε πως θα της έδινε ό,τι του ζητούσε. Η Σαλώμη κατά προτροπή της μητέρας της ζήτησε την «κεφαλήν επί πίνακι» του Προδρόμου. Ο Ηρώδης, μολονότι δεν το ήθελε, αναγκάστηκε να τηρήσει την υπόσχεσή του.

Ο Οσκαρ Ουάιλντ δεν ήταν ο πρώτος που αξιοποίησε λογοτεχνικά αυτό το πασίγνωστο θέμα. Αποτελεί πλέον κοινό τόπο ότι για τους ποιητές και τους ζωγράφους του 19ου αιώνα στο συμβολικό πεδίο η Σαλώμη ήταν τόσο σημαντική όσο και η Παρθένος Μαρία πριν από την Αναγέννηση. Ο Ουάιλντ γνώριζε πολύ καλά την Ηρωδιάδα του Στεφάν Μαλαρμέ, το διήγημα του Φλομπέρ Ηρωδιάς και είχε δει κατά πάσα πιθανότητα τον πίνακα Η Σαλώμη χορεύει μπροστά στον Ηρώδη του Γκιστάβ Μορό (ζωγράφου που το μουσείο του επισκεπτόταν τακτικά ο Αντρέ Μπρετόν, ο οποίος τον θεωρούσε πρόδρομο του υπερρεαλισμού). Αλλωστε το έργο του Ουάιλντ γράφτηκε πρώτα στα γαλλικά το 1891, όταν ο συγγραφέας βρισκόταν στο Παρίσι, και στη συνέχεια μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον εραστή του λόρδο Αλφρεντ Ντάγκλας. Η μετάφραση δεν άρεσε στον Ουάιλντ και έτσι δεν ξέρουμε σήμερα σε τι ποσοστό το τελικό κείμενο είναι του Ουάιλντ και σε τι του Ντάγκλας. Αλλά αυτό δεν έχει και μεγάλη σημασία.

Το ιστορικό της γραφής της Σαλώμης έχει ως εξής: ένα βράδυ ο Ουάιλντ βρισκόταν στο Παρίσι με συντροφιά συμβολιστών στην πλειονότητά τους συγγραφέων της εποχής όπου συζητήθηκε επί πολλές ώρες η ιστορία της Σαλώμης. Φαίνεται ότι η συζήτηση τον ενέπνευσε σε τέτοιον βαθμό ώστε επιστρέφοντας στο δωμάτιό του βρήκε ένα άγραφο σημειωματάριο στο τραπέζι και εκεί έγραψε το μεγαλύτερο μέρος του έργου βασισμένος στα όσα ειπώθηκαν κατά τη συζήτηση.

Το περιστατικό έχει την αξία του γιατί επιβεβαιώνει την επίδραση των συμβολιστών στον Ουάιλντ, όπως και των ποιητών της παρακμής της δεκαετίας του 1890 –μολονότι οι τελευταίοι δεν συνιστούν σχολή. Η φόρμα της Σαλώμης, κατά τα πρότυπα των συμβολιστών, έχει μουσικό χαρακτήρα (και ενέπνευσε τον Ρίχαρντ Στράους να γράψει τη μουσική της ομώνυμης όπερας). Εκείνο όμως που συνιστά την ιδιαιτερότητά της είναι ότι το πραγματικό και το συμβολικό συνυπάρχουν στο έργο και του προσδίδουν μιαν ασυνήθιστη δύναμη. Και φυσικά η μοναδικότητα –κατ’ εξοχήν για τον θεατή αλλά και για τον αναγνώστη – οφείλεται στο ότι ο Ουάιλντ δημιούργησε μια εμβληματική γυναικεία μορφή πέρα και πάνω από το βιβλικό πρότυπο, που κυριαρχεί από την αρχή ως το τέλος. Μια μορφή σεληνιακή, μια ψυχρή εκδικητική και απόμακρη μούσα, η οποία ωστόσο διαθέτει έναν ανυπέρβλητο μαγνητισμό. Ετσι εξηγείται και η παρουσία της Σελήνης στο έργο που μοιάζει άλλοτε με πριγκίπισσα και άλλοτε με γυναίκα που βγαίνει από τον τάφο.

Θα μπορούσε κανείς να πει πολλά και για την επίδραση του Τζον Ράσκιν και του Γουόλτερ Πέιτερ στον Ουάιλντ (που φυσικά δεν τη συναντούμε μόνον εδώ) και για το πώς εκείνος ο δανδής κατάφερε μέσα σε ένα σύντομο σχετικά έργο με τραγικό περιεχόμενο να περάσει και κάποια ελαφρώς κωμικά στοιχεία συνδυάζοντάς τα με τη δύναμη της παρουσίας και την αλήθεια που υποκρύπτει.

Δεν είναι διόλου τυχαίο που ζήτησε από τον Ομπρεϊ Μπίρντσλεϊ να εικονογραφήσει την έκδοση της Σαλώμης. Ο Μπίρντσλεϊ, από τους σημαντικότερους εικονογράφους όλων των εποχών με μεγάλη συμβολή στην ανάπτυξη της τέχνης της αφίσας και της αρ νουβό, ο οποίος πέθανε από φυματίωση στα 25 του χρόνια, είναι επηρεασμένος από τους προραφαηλίτες ζωγράφους, αλλά έλεγε πως το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν το γκροτέσκο –κι αυτό είναι εμφανέστατο στα 16 σχέδιά του για τη Σαλώμη που τον έκαναν παγκοσμίως γνωστό.

Η ελληνική έκδοση περιλαμβάνει το έργο σε τρεις γλώσσες: την πρωτότυπη γαλλική, την αγγλική μετάφραση και τη νέα αυτή μετάφραση στη γλώσσα μας. Η συλλεκτική της αξία είναι επομένως προφανής.

Στη θαυμάσια βιογραφία του Ουάιλντ ο Ρίτσαρντ Ελμαν δημοσίευσε μια φωτογραφία όπου παρουσιάζει τον συγγραφέα ως Σαλώμη μπροστά στην κεφαλή του Γιοχανάν. Ο λαμπρός βιογράφος μας παρέσυρε όλους. Η εικονιζόμενη Σαλώμη δεν είναι ο Ουάιλντ αλλά η ουγγαρέζα σοπράνο Α. Γκουζβάλεβιτς σε παράσταση του 1910 της όπερας του Ρίχαρντ Στράους, εμπνευσμένης από το μονόπρακτο του συγγραφέα. Το λάθος εντοπίστηκε αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του Ελμαν.