Δίγλωσση ελληνο-αγγλική έκδοση
Επιμέλεια Karen Van Dyck.
Εκδόσεις Penguin Books, 2016,
σελ. 496, τιμή 10,99 στερλίνες
«Εδώ παρουσιάζονται για πρώτη φορά τα καλύτερα κείμενα που παρήχθησαν στη διάρκεια των αξιοσημείωτων δημιουργικών ζυμώσεων της δεκαετούς ελληνικής κρίσης. Στον τόμο «Austerity Measures» συγκεντρώνονται ποιήματα εντυπωσιακού βάθους και πρωτοτυπίας –για το προσωπικό και το πολιτικό· για τα σώματα, τη φύση, τον έρωτα, τον μύθο, τη μετανάστευση και την οικονομική αναταραχή. Ο τόμος ανοίγει ένα μοναδικό παράθυρο στη ζωή και στην εμπειρία της ελληνικής κοινωνίας σήμερα»
. Με τα λόγια αυτά, στα αγγλικά, στο οπισθόφυλλο του τόμου Austerity Measures («Μέτρα λιτότητας»), 49 ποιητές και ποιήτριες, η «νέα ελληνική ποίηση», όπως δηλώνει ο υπότιτλος της έκδοσης, συστήθηκαν στο αγγλόφωνο κοινό τον περασμένο Απρίλιο από τις βρετανικές εκδόσεις Penguin Books. Στην ανθολογία, την οποία επιμελήθηκε η ελληνίστρια Karen van Dyck, διευθύντρια του Προγράμματος Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης, ποιήτρια και συστηματική μεταφράστρια ελληνικής λογοτεχνίας, 28 μεταφραστές, έμπειροι και διακεκριμένοι στις ελληνο-αγγλικές γλωσσικές ανταλλαγές (Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Patricia Barbeito, Peter Constantine, Rachel Hadas κ.ά.) αλλά και άλλοι που δοκιμάζονται για πρώτη φορά (Moira Egan), απέδωσαν στην αγγλική 134 ποιήματα, ένα σημαντικό δείγμα της σύγχρονης ποιητικής παραγωγής, αντικριστά με το ελληνικό τους πρωτότυπο. Στο απλό εξώφυλλο, επάνω από τον τίτλο και με φόντο τον γαλάζιο ελληνικό ουρανό, ο πρώην υπουργός Οικονομικών της Ελλάδας Γιάνης Βαρουφάκης προτείνει επιτακτικά στους αναγνώστες του εκδοτικού κολοσσού Penguin Random House: «Ο τόμος αξίζει να αποκτήσει ένα διεθνές κοινό. Τώρα!».Επιμέλεια Theodoros Chiotis.
Εκδόσεις Penned in the Margins, Λονδίνο, 2015,
σελ. 230, τιμή 8,79 στερλίνες
Σύγχρονη ποίηση από την Ελλάδα είχε παρουσιάσει στο αγγλόφωνο κοινό, τον Νοέμβριο του 2015, πάλι στο Λονδίνο, ο ανεξάρτητος εκδοτικός οίκος Penned in the Margins, που ειδικεύεται στη σύγχρονη ποίηση. Με τον τίτλο Futures, σημασίας διττής, που δηλώνει, με την ευρεία έννοια, τα μελλούμενα αλλά, στην οικονομική ορολογία, τα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης (ΣΜΕ), 41 ποιητές και ποιήτριες, σε ανθολόγηση και μετάφραση του ποιητή Θεόδωρου Χιώτη, project manager του Αρχείου Καβάφη στο Iδρυμα Ωνάση, παρουσιάστηκαν στο αγγλόφωνο κοινό σε τόμο με τον υπότιτλο Poetry of the Greek Crisis (Ποίηση της ελληνικής κρίσης). Στο εύγλωττο κατακόκκινο εξώφυλλο ο Ατλας φέρει στους ώμους του ένα νόμισμα του ευρώ με ονομαστική αξία μηδέν και στο οπισθόφυλλο διαβάζουμε: «Ο τόμος «Futures» παρουσιάζει τις πιο τολμηρές νέες φωνές της ελληνικής ποίησης μαζί με ποιητές της διεθνούς σκηνής που έχουν σχέσεις με την Ελλάδα».
Από το σύνολο των 90 ποιητών που παρουσιάζουν οι δύο ανθολογίες, 14 ονόματα είναι κοινά: Βασίλης Αμανατίδης, Γιάννης Δούκας, Γιάννης Στίγκας, Δήμητρα Κωτούλα, Δημήτρης Αλλος, Ευτυχία Παναγιώτου, Θεόδωρος Χιώτης, Θοδωρής Ρακόπουλος, Θωμάς Τσαλαπάτης, Κατερίνα Ηλιοπούλου, Κυριάκος Συλφιτζόγλου, Παναγιώτης Ιωαννίδης, Σταμάτης Πολενάκης, Φοίβη Γιαννίση. Η αμερικανή ποιήτρια Α. Ε. Stallings που ζει στην Ελλάδα, μία από τις μεταφράστριες της ανθολογίας Van Dyck, συμπεριλαμβάνεται στην ανθολογία Χιώτη με το ποίημα «Austerity Measures», που δίνει, με τη σειρά του, τον τίτλο στην ανθολογία Van Dyck. Αντιστοίχως, η ελληνοαμερικανή ποιήτρια Ανδριανή Καλφοπούλου μεταφράζει στην πρώτη ανθολογία και ανθολογείται στη δεύτερη.
Παρά τον σημαντικό αριθμό των ανθολογούμενων ποιητών, απουσιάζουν από τις σελίδες των δύο ανθολογιών ποιητές με εκδοτική και μεταφραστική δραστηριότητα, των οποίων οι συλλογές έχουν δεχθεί θετικές κριτικές ή βραβεία στην Ελλάδα και ορισμένοι από τους οποίους διευθύνουν περιοδικά ποίησης, λόγου χάριν: Δημήτρης Αγγελής (περ. Φρέαρ), Δημήτρης Ελευθεράκης, Βασίλης Ζηλάκος (περ. Κουκούτσι), Δημήτρης Κοσμόπουλος (περ. Νέα Ευθύνη), Κώστας Κουτσουρέλης (περ. Νέον Πλανόδιον), Γιώργος Λίλλης, Αργύρης Παλούκας, Αριστέα Παπαλεξάνδρου, Βασίλης Ρούβαλης (www.e-poema.eu).
Με μεγαλύτερο άνοιγμα στις ηλικίες (και συνεπώς στις ποιητικές αναζητήσεις και τρόπους έκφρασης) που καλύπτει, η ανθολογία Austerity Measures περιλαμβάνει ποιητές που γεννήθηκαν τη δεκαετία του 1950 (2), του 1960 (17), του 1970 (12) και του 1980 (18), γεννημένους στην Ελλάδα, από την Αθήνα και τον Πειραιά ως την Πρέβεζα και την Καβάλα, αλλά και άλλους γεννημένους στην Αμερική, στη Γερμανία, στην Αλβανία. Ο Σέρβος Moma Radic που γράφει ποίηση στα ελληνικά (Πόρτα, Απόπειρα, 2010) συνυπάρχει με τον Gazmend Kapllani από την Αλβανία, γνωστό πεζογράφο στα ελληνικά, ο οποίος ανθολογείται με ένα νεανικό του ποίημα που έγραψε στα αλβανικά και μετέφρασε ο ίδιος στα ελληνικά, τη Βουλγάρα Γιάννα Μπούκοβα και τον ελληνοαμερικανό Στάθη Γουργουρή.
Η Ποίηση και η Ποιητική της μοντερνιστικής ποιητικής παράδοσης, το ριζοσπαστικότερο Φάρμακον, το διαπολιτισμικό Teflon, τα (δε)κατά μιας ελληνικής πρωτοπορίας, δικτυακοί τόποι όπως το Greek Poetry Now! και διεθνή περιοδικά όπως το Words without Borders είναι τόποι έντυποι και ηλεκτρονικοί όπου πολλοί από τους ποιητές των δύο ανθολογιών συναντώνται. Αρκετοί μεταφράζουν ξένη ποίηση. Αρκετών τα ποιήματα έχουν μεταφραστεί σε ξένες γλώσσες χωρίς να έχουν εκδώσει ακόμη συλλογή στα ελληνικά. Η πρώτη συλλογή του Θεόδωρου Χιώτη, επιμελητή του Futures, κυκλοφορεί το 2016.
Η προέλευση, η τοπική ή η εκδοτική, καθορίζει την οργάνωση της ανθολογίας Van Dyck σε έξι ενότητες, οι οποίες ταξινομούν την ποικιλόμορφη τρέχουσα ποιητική παραγωγή με ευρηματικό και ενδιαφέροντα τρόπο: Παράδοση και ατομικό ταλέντο (Ποιητές στα λογοτεχνικά περιοδικά), Μύθος και Φάρμακο (Αυτοεκδόσεις και εκδόσεις μικρών εκδοτικών οίκων), Αδικη τιμωρία (Ποιητές στο διαδίκτυο), Αφήγηση (Ποιητές-περφόρμερ σε όλο το φάσμα της τέχνης), Εξω από την Αθήνα (Βιβλιοπωλεία, καφέ και ποιητές στην επαρχία), Συνοριακές γραμμές (Ποιητές στο μεταίχμιο πολιτισμών και γλωσσών). Στενότερα συνδεδεμένη με την οικονομική συνθήκη, η ανθολογία Futures οργανώνει την ύλη της κάνοντας χρήση του ιδιολέκτου που κυριαρχεί στις οικονομικές συζητήσεις: Αξιολόγηση, Προσαρμογή, Εφαρμογή, Ιδιαιτερότητα, Επιτάχυνση.
Υβριδικές ταυτότητες, υβριδικά είδη
Δεν είναι μόνο τα όρια τα τοπικά, τα γλωσσικά, η διεύρυνση του όρου «ελληνικός» που επιχειρούν οι δύο ανθολογίες για να χωρέσουν όχι μόνον τους γηγενείς αλλά όσους μιλούν την ελληνική γλώσσα ή μετέχουν της ελληνικής κουλτούρας, όπως έγραφε ο Ρήγας στο σχέδιο «Συντάγματος» για την Ελληνική Δημοκρατία. Στην ανθολογία Van Dyck η διεύρυνση του όρου είναι προφανής στον υπότιτλο «Νέα ελληνική ποίηση». Η ανθολογία Χιώτη, πιο προσεκτική, ίσως επειδή ο Χιώτης ζει στην Ελλάδα και γνωρίζει πόση αντίσταση κρατούν ακόμη οι γραμματολόγοι στην Ελλάδα στην ένταξη των ελληνόγλωσσων λογοτεχνών ξένης καταγωγής στις ιστορίες της ελληνικής λογοτεχνίας, είναι προσεκτικότερος: «Ποίησης της ελληνικής κρίσης» είναι ο υπότιτλος της δικής του ανθολογίας, που δίνει έμφαση στο θέμα της ελληνικής κρίσης και όχι στην ελληνική ταυτότητα των ανθολογούμενων ποιητών.
Από την άλλη, η ανθολόγηση, λόγου χάριν, ενός πεζού του Γιάννη Παλαβού και μιας παραλογής του Δημοσθένη Παπαμάρκου, από τις βραβευμένες συλλογές διηγημάτων τους, στην ανθολογία Van Dyck πιέζει τα όρια, της έκφρασης αυτή τη φορά, προς το μεταιχμιακό σύνορο των νέων υβριδικών ειδών, όπου ποίηση και πεζογραφία συναντώνται αδιάκριτα.
Κρίση και ποίηση, κέρδη και απώλειες
Αυτά τα δύο στοιχεία, η διεύρυνση του ελληνικού λογοτεχνικού κανόνα με νέα είδη και νέες φωνές είναι το δικό μας κέρδος, στην Ελλάδα, από την κυκλοφορία των δύο ανθολογιών στη Βρετανία. Κέρδος επιπλέον, η αναγνωρισιμότητα που αποκτούν οι ελληνικές ποιητικές φωνές, όπως κι αν τις ορίσουμε –ειδικά στην περίπτωση του τόμου Austerity Measures που κυκλοφορεί από έναν εκδοτικό όμιλο τεράστιας εμβέλειας. Τίποτε όμως δεν έρχεται χωρίς κάποιο τίμημα. Οικτίρουμε το μέγεθος της μικρής μας χώρας και της μικρής μας γλώσσας για την έλλειψη ορατότητας στη διεθνή λογοτεχνική αρένα. Η κρίση στην Ελλάδα, οικονομική και ανθρωπιστική, πρόσφερε στη μικρή μας χώρα και στη μικρή μας λογοτεχνία ορατότητα, έστω και αν ποιήματα της ολυμπιακής ευφορίας του 2004 χρειάστηκε να αμπαλαριστούν –με πνεύμα πρακτικό, ρεαλιστικό ή κυνικό, όπως προτιμάτε –με εκείνα του 2015 σε ένα εμπορικό εκδοτικό πακέτο με ριζοσπαστικό και επαναστατικό χαρακτήρα, προσβλέποντας σε ένα διεθνές αναγνωστικό κοινό αγανακτισμένο ή ελεήμον, για το οποίο ο λόγος και οι συστάσεις του περίφημου ελληνιστή του Πρίνστον Edmund Keeley, μεταφραστή του Καβάφη, του Σεφέρη, του Ελύτη, του Ρίτσου και μελετητή της νεοελληνικής ποίησης, έχουν μικρότερη πέραση από τις συστάσεις του Γιάνη Βαρουφάκη και κρύβονται, με γράμματα ψιλά στο εσωτερικό του εξωφύλλου.
Σε μια κοινωνία λιτότητας, η οποία υπολείπεται στα πάντα, η ποίηση αφθονεί, γράφει στην εισαγωγή της στο Austerity Measures η Karen van Dyck. «Τέτοια ποιητική αφθονία και τέτοια πληθώρα τάσεων και τεχνοτροπιών έχει να παρατηρηθεί από την εποχή της δικτατορίας των συνταγματαρχών, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν πρωτοεμφανίστηκαν ποιήτριες όπως η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, η Τζένη Μαστοράκη και η Παυλίνα Παμπούδη. Μάλιστα ο ιστορικός παραλληλισμός δεν σταματά εκεί, διότι οι ποιήτριες και οι ποιητές της δικτατορίας παίζουν τον μεγαλύτερο ρόλο στην καθοδήγηση της νέας γενιάς». Ο παραλληλισμός υπογραμμίζεται στα σχετικά δημοσιεύματα του βρετανικού «Guardian»: «Από τα χρόνια της δικτατορίας που τάραξε συθέμελα τη χώρα στη δεκαετία του 1970 έχει να γραφεί στην Ελλάδα ποίηση σε τόση αφθονία».
Είναι γεγονός ότι οι ποιητές της δικτατορίας, γεννημένοι οι περισσότεροι στη δεκαετία του 1940 και στις αρχές της δεκαετίας του 1950, είναι ακόμη δραστήριοι και αποτελούν πρόσωπα αναφοράς για τις νεότερες ποιητικές γενιές. Είναι επίσης κατανοητό ότι ο παραλληλισμός εξυπηρετεί τη συναισθηματική κινητοποίηση του αγγλόφωνου κοινού που θα προκαλέσει και το ενδιαφέρον του για την ελληνική τέχνη της κρίσης. Φαίνεται ακόμη ότι ο παραλληλισμός αυτός έχει διεισδύσει στις λογοτεχνικές συζητήσεις: η επανέκδοση τώρα του από χρόνια εξαντλημένου τόμου Η γενιά του 1970 –Ιστορία, ποιητικές διαδρομές (Κέδρος, 2016) του ποιητή και κριτικού Κώστα Γ. Παπαγεωργίου ίσως δεν είναι τυχαία. Είναι όμως η, ας την ονομάσουμε, «γενιά της κρίσης» του 2010 η νέα «γενιά της αμφισβήτησης», όπως αποκαλούσαν κάποτε οι γραμματολόγοι τους ποιητές του 1970;
Κατά την άποψή μου, περισσότερες πιθανότητες (εύχομαι να) έχουν οι σύγχρονοι ποιητές να εξελιχθούν στη νέα «γενιά του 1930». Δεν είναι η οικονομική και πολιτική καταπίεση της κρίσης παράλληλο της πολιτικής καταπίεσης της δικτατορίας, διότι δεν είναι, όπως εκείνη, υπόθεση μονάχα ελληνική. Η οικονομική κρίση, οι πολεμικές συρράξεις, οι ταραχές στη Μέση Ανατολή, η προσφυγική κρίση τοποθετούν τους συγγραφείς τού σήμερα στις ίδιες συνθήκες με τους συγγραφείς του Μεσοπολέμου, μετά το οικονομικό κραχ του 1929 και τις διεθνείς επιπτώσεις του, το ρεύμα προσφύγων και μεταναστών μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την ξενοφοβία, την άνοδο της Ακροδεξιάς και του φασισμού. Γλωσσομαθείς και κοσμοπολίτες, όπως πολλοί από τους συγγραφείς εκείνης της μεσοπολεμικής γενιάς του τεχνοτροπικά ποικιλόχρωμου μοντερνισμού, οι νέοι ποιητές ταξιδεύουν ή ζουν μόνιμα στο εξωτερικό λειτουργώντας ως φορείς επικοινωνίας της ελληνικής ποίησης με τα καλλιτεχνικά ρεύματα του εξωτερικού. Γράφουν ποίηση σε άλλες γλώσσες και μεταφράζουν ξένους ποιητές στα ελληνικά, αφήνοντας διακριτά ίχνη της διαδικασίας αυτής στο σώμα της ελληνικής ποίησης. Ξεφεύγοντας από την ελληνική εσωστρέφεια, πολλοί αρθρώνουν δημόσιο λόγο αρθρογραφώντας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Η επανάσταση, η αντίδραση στην οικονομική καταπίεση της λιτότητας όπως κάποτε στην καταπίεση της δικτατορίας ως ερμηνεία για τον ελληνικό ποιητικό λόγο που αυξάνεται είναι, εκτιμώ, εξήγηση μονοσήμαντη. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη το στοιχείο που εκκωφαντικά δηλώνει την παρουσία του χωρίς να κατονομάζεται στις δύο ανθολογίες: το Διαδίκτυο, το οποίο έδωσε βήμα έκφρασης και έκδοσης σε πάρα πολλούς από τους ανθολογούμενους ποιητές. «Ο πολλαπλασιασμός των ποιητικών κειμένων ανά τον κόσμο, στον οποίο έχουν συντελέσει τα ηλεκτρονικά μέσα, παρά την αυξανόμενη απομάκρυνση της ποίησης από μορφές μαζικής τέχνης, καθιστά κάθε αξιολόγηση της σύγχρονης ποιητικής παραγωγής στην Ελλάδα δύσκολη» σημειώνουν στο άρθρο τους για την ελληνική ποίηση στην τέταρτη έκδοση της Princeton Encyclopedia of poetry and poetics (2012) οι E. Keeley και S. Gourgouris: «Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι από όλες τις λογοτεχνικές μορφές η ποίηση ασκεί την πιο αποφασιστική δύναμη στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα. Η ισχύς της δεν μπορεί να υπερνικηθεί». Είναι η τελευταία μια ερμηνεία της ποιητικής αφθονίας στην Ελλάδα, με προοπτική διάρκειας μεγαλύτερη από την κρίση.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
