Το καταραμένο κάστρο του Μιραμάρε

Ιδεαλιστής και φιλελεύθερος. Αλλά και απίστευτα αφελής. Τέτοιος ήταν, λένε, ο αρχιδούκας Μαξιμιλιανός Α’, νεότερος αδελφός του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ της Αυστρίας. Καταστροφικό μείγμα. Βρίσκομαι μπροστά στο ανάκτορό του, στο Μιραμάρε, οκτώ χιλιόμετρα από την Τεργέστη, ένα τεράστιο «ζαχαρωτό» που το έχτισε με πέτρες από την Ιστρια πάνω στον κόλπο της Τεργέστης. Είναι από τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα κιτς χλιδής που συνάρπαζε πολλούς εστεμμένους στην Ευρώπη. Διατηρείται ανέπαφο, σαν να αποπερατώθηκε χθες. Αξίζει να το δει κανείς, όχι μόνο γιατί το κιτς παίζει έναν ρόλο στον πολιτισμό μεγαλύτερο από όσο πιστεύουμε αλλά και επειδή παραπέμπει στην ιστορία εκείνου του δυστυχισμένου και αφελούς Αψβούργου που ήταν και ποιητής (κάτω του μετρίου) και αγαπούσε τους κήπους, τα άνθη, τα φυτά και τη θάλασσα. Εστησε αυτό το κάστρο δημιουργώντας ταυτοχρόνως και ένα τεράστιο πάρκο για να στεγάσει τον έρωτά του με τη σύζυγό του, την πριγκίπισσα Καρλότα, κόρη του βασιλιά του Βελγίου Λεοπόλδου Α‘. Αφού, σκέπτομαι, οι Αυστριακοί εκείνη την εποχή θεωρούσαν την Τεργέστη Βιέννη της Αδριατικής, γιατί να μην έφτιαχνε κι εκείνος τις Βερσαλλίες της;

Το Μιραμάρε μαζί με το πάρκο καταλαμβάνει έκταση 22 εκταρίων. Ο Μαξιμιλιανός ισοπέδωσε τη βραχώδη περιοχή, σκέπασε το έδαφος με τόνους χώματος, μετέφερε και φύτεψε κωνοφόρα από την Ισπανία και τα Ιμαλάια, κέδρους από την Αφρική και τον Λίβανο, κυπαρίσσια και σεκόγιες από την Αμερική, ενώ έσπειρε και αμέτρητα άλλα φυτά που πολλαπλασιάστηκαν ραγδαία, με αποτέλεσμα το Μιραμάρε σήμερα να είναι παράδεισος για τους βοτανολόγους.

Ατενίζοντας το πέλαγος

Το ανάκτορο αποτελείται από δύο κτίσματα που ενώνονται μεταξύ τους. Διαθέτει είκοσι δωμάτια, τα περισσότερα των οποίων βλέπουν στο πέλαγος. Ο Μαξιμιλιανός είχε περάσει κάποια χρόνια στη θάλασσα ως αρχιναύαρχος του αυστριακού στόλου. Ηθελε να στήσει το ανάκτορό του πάνω στην ακτή, μια κατοικία αναχώρησης και επιστροφής από όπου να ατενίζει το πέλαγος και εκεί να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που να ταιριάζει στον ίδιον και τη σύζυγό του αλλά και να αποπνέει τον αυτοκρατορικό αέρα της αυλής των Αψβούργων. Γι’ αυτό και επέβλεψε προσωπικά το χτίσιμό του, που διήρκεσε λιγότερο από πέντε χρόνια (από το 1860 ως το 1864), τη διακόσμηση και την κατασκευή των επίπλων ως την τελευταία λεπτομέρεια.

Ηταν ιδεαλιστής και ζούσε με τη φαντασία του. Επέβλεψε προσωπικά το χτίσιμο, ως την παραμικρότερη λεπτομέρεια, και το αρχιτεκτονικό ύφος του κτίσματος κατά τις επιθυμίες του συνδυάζει στοιχεία γοτθικά, μεσαιωνικά και αναγεννησιακά. Ο Αψβούργος είχε όνειρα και φαντασιώσεις, δεν είχε όμως καλό γούστο.

Ιδεώδης μαριονέτα

Αυτός ο αφελής μονάρχης ήταν το θύμα του αυτοκράτορα της Γαλλίας Ναπολέοντα Γ’, ο οποίος στο πρόσωπό του βρήκε την ιδεώδη μαριονέτα για τα σχέδιά του να ελέγξει το Μεξικό και τον έστειλε εκεί ως «αυτοκράτορα» το 1864. Αυτοκράτορας σε μια χώρα όπου μαινόταν πόλεμος ανάμεσα στους δημοκρατικούς από τη μία και τους μοναρχικούς μαζί με τους βρετανούς και ισπανούς αποικιοκράτες από την άλλη; Και παρά το γεγονός ότι ο αδελφός του Φραγκίσκος Ιωσήφ δεν συμφωνούσε; Ο Μαξιμιλιανός όμως υπήρξε θύμα και της Καρλότας που ήθελε από πριγκίπισσα να γίνει αυτοκράτειρα. Θύμα επιπλέον και του ιδεαλισμού του. Οταν οι Ισπανοί και οι Βρετανοί κατόπιν συμφωνίας με τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο του Μεξικού Μπενίτο Χουάρες αποχωρούσαν από το Μεξικό, οι Γάλλοι νόμισαν ότι βρήκαν την ευκαιρία να μεταβάλουν τη χώρα σε προτεκτοράτο με τη βοήθεια του φαντασιόπληκτου Αψβούργου.

Κοιτάζω έναν πίνακα εποχής ο οποίος απεικονίζει τον Μαξιμιλιανό όρθιο μαζί με την Καρλότα πάνω στο πλοιάριο τη στιγμή που αφήνει την αποβάθρα του Μιραμάρε για να τον μεταφέρει στο πλοίο το οποίο βρισκόταν αραγμένο στο βάθος. Τα πλήθη τον επευφημούν. Ο άτυχος Αψβούργος άφησε τον ερωτικό του παράδεισο για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή και για μια ψεύτικη αυτοκρατορία.

Ερωτικός παράδεισος; Μπαίνοντας κανείς στο εσωτερικό του ανακτόρου μένει κατάπληκτος. Καμιά αίσθηση του περιττού, λούστρο σε σημείο κορεσμού, ψεύτικα και υπερβολικά κόκκινα και μπλε χρώματα για να εντυπωσιάζεται το μάτι. Αν το κιτς είναι «κάτι το ωραίον», το βασιλικό κιτς είναι «κάτι το πολύ ωραίον».

Θυμήθηκα το ανάκτορο του Μαξιμιλιανού στο Μεξικό στον λόφο του Τσαπούλτεπεκ (δηλαδή τον Λόφο της Ακρίδας, όπως είναι το αζτέκικο όνομά του) που είχα επισκεφθεί πριν από χρόνια. Και έπειτα τη θερινή του κατοικία στην Κουερναβάκα (εκεί όπου ο Μάλκολμ Λόουρι έγραψε το μεγαλύτερο μέρος από το αριστούργημά του Κάτω από το ηφαίστειο) με τους θαυμάσιους κήπους, τη «γη της αιώνιας άνοιξης», όπως την είχε αποκαλέσει ο Αλεξάντερ φον Χούμπολτ, όπου ο Μαξιμιλιανός πήγαινε κάθε Σαββατοκύριακο, άλλοτε με την Καρλότα και άλλοτε μόνος του. Με το άλογο, τη δεύτερη φορά, για να επισκεφθεί την ερωμένη του. Και έκανα αναπόφευκτα συγκρίσεις. Πόσο ωραιότερο και ιδίως πόσο πιο αυθεντικό είναι το ανάκτορο του Τσαπούλτεπεκ, όπως και οι κήποι στην Κουερναβάκα –σε αντίθεση με αυτό το φιγουράτο, πομπώδες και υπερμέγεθες ζαχαρωτό που δέχεται κάθε ημέρα εκατοντάδες επισκέπτες.

Ενα «σπάνιο πτηνό»

Ο Μαξιμιλιανός ήταν σπάνιο πτηνό και ανίκανος να καταλάβει στοιχειωδώς την εποχή του. Πήγε ως μονάρχης στο Μεξικό αλλά, όταν θέλησε να προχωρήσει στην αναδιανομή της γης, προκάλεσε την μήνι των μεγαλοκτημόνων οι οποίοι σε συνεργασία με τους Γάλλους τον είχαν φέρει στην εξουσία. Πήγαινε στα μεξικανικά χωριά φορώντας σομπρέρο και μοίραζε μετάλλια δεξιά κι αριστερά, ενώ μολονότι πιστός καθολικός, δεν τον ήθελε ούτε η Καθολική Εκκλησία, αφού ο Μπενίτο Χουάρες είχε δημεύσει μέρος της περιουσίας της, μέτρο με το οποίο ο Μαξιμιλιανός δεν διαφωνούσε. Αποκαλούσε τους χωρικούς του Μεξικού «ο λαός μου» αλλά υπήρξε ελάχιστα δημοφιλής.

Εμεινε στο Μεξικό μόνο τρία χρόνια, ως το 1867. Προς το τέλος οι Γάλλοι τον εγκατέλειψαν αποσύροντας τα στρατεύματά τους. Ο κυριότερος λόγος ήταν η αντίδραση των ΗΠΑ που υποστήριζαν ανοιχτά τον πρόεδρο Μπενίτο Χουάρες και τάχθηκαν εναντίον των ξένων επεμβάσεων εφαρμόζοντας το δόγμα Μονρόε «η Αμερική στους Αμερικανούς». (Ωστε το πολύ κατοπινό σύνθημα του Ανδρέα Παπανδρέου «η Ελλάδα στους Ελληνες» δεν είναι όσο πρωτότυπο θεωρήθηκε στην εποχή του.) Ο Μαξιμιλιανός θέλησε τότε να παραιτηθεί, όμως τον εμπόδισαν τόσο η Καρλότα όσο και η μητέρα του: «Οι Αψβούργοι δεν παραιτούνται ποτέ!» του είπε η τελευταία. Αλλά και ο ίδιος το θεώρησε στο τέλος ζήτημα «τιμής» να μη φύγει σαν κυνηγημένος. Η Καρλότα στο μεταξύ είχε επιστρέψει στην Ευρώπη προσπαθώντας να πείσει τους Αυστριακούς να στείλουν στρατεύματα στο Μεξικό και να βοηθήσουν τον Μαξιμιλιανό. Ο Φραγκίσκος Ιωσήφ αρνήθηκε. Η Καρλότα ζήτησε το ίδιο και από τον Ναπολέοντα Γ’ που επίσης αρνήθηκε. Στράφηκε προς το Βατικανό, όμως ο πάπας Πίος Θ’ ένιψε, καθώς λέμε, τας χείρας του. Η Καρλότα δεν επέστρεψε στο Μεξικό. Η κατάθλιψη και η μανία καταδιώξεως και η παράνοια από τις οποίες έπασχε είχαν χειροτερέψει.

«Ζήτω ο αυτοκράτορας!»

Η σύλληψη και η εκτέλεση του Μαξιμιλιανού ήταν αναπόφευκτες. Οταν ο πρόεδρος Μπενίτο Χουάρες αποφάσισε να τον εκτελέσει, υπήρξαν πολλές παρεμβάσεις από το εξωτερικό να του δώσει χάρη. Ανάμεσά τους κι εκείνες του Γαριβάλδη και του Βίκτωρος Ουγκό. Εις μάτην. Ο Μαξιμιλιανός, που δεν είχε κλείσει ακόμη τα 35 του χρόνια, εκτελέστηκε μαζί με δύο από τους μεξικανούς στρατηγούς του. Η στιγμή της εκτέλεσής του αποτυπώθηκε σε μια κακότεχνη φωτογραφία. Ηταν η πρώτη ανάλογη στην ιστορία της φωτογραφίας. Την ώρα που έπεφτε νεκρός, το εκτελεστικό απόσπασμα αναφώνησε: «i viva el Emperador» (ζήτω ο αυτοκράτορας)! Μιμούμενος τον πίνακα του Γκόγια «3 Μαΐου 1808» ο Εντουάρ Μανέ απαθανάτισε την εκτέλεση του Μαξιμιλιανού σε έναν από τους γνωστότερους πίνακές του.

Ο θάνατός του σήμανε και το τέλος της αποικιοκρατίας και των στρατιωτικών επεμβάσεων από τους Ευρωπαίους στο Μεξικό. Η Καρλότα αποσύρθηκε στο Μιραμάρε, όπου έμεινε για λίγο καιρό. Στη συνέχεια ο αδελφός της την πήρε στο Βέλγιο. Εκεί έζησε απομονωμένη και πέθανε πολλά χρόνια αργότερα, το 1927, στα 87 της χρόνια, χωρίς ποτέ να παραδεχθεί ότι ο Μαξιμιλιανός είχε πεθάνει.

Οποιος κοιμηθεί πεθαίνει

Η τραγική ιστορία του Μαξιμιλιανού μοιάζει να στοίχειωσε αυτό το ανάκτορο, όπου τώρα κάνουν περίπατο οι τουρίστες. Από εδώ πέρασε ο αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος, ανιψιός του Φραγκίσκου Ιωσήφ, με τη σύζυγό του Σοφία και έμειναν δύο νύχτες πριν από το μοιραίο τους ταξίδι για το Σαράγεβο το 1914 όπου θα τους δολοφονούσε ένας Βόσνιος και αυτό θα ήταν η αφορμή να ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Αλλά το ζευγάρι εκείνο πέρασε και από το κάστρο του Ντουίνο, μερικά χιλιόμετρα πιο πάνω, το οποίο είναι υψηλού γούστου και πολύ πιο εντυπωσιακό από το Μιραμάρε. Γιατί η «κατάρα» στοιχειώνει το ανάκτορο του Μαξιμιλιανού; Λένε πως όποιος κοιμηθεί εδώ είναι μοιραίο ή να πεθάνει κατά κανόνα νέος και με βίαιο τρόπο ή σε ξένο τόπο, περίπου σαν τον ατυχή Αψβούργο. Οταν η Τεργέστη και η γύρω περιοχή είχαν προσαρτηθεί στην Ιταλία από τον Μουσολίνι εδώ έμεινε από το 1931 ως το 1937 ο δούκας Αμεντέο ντ’ Αόστα που έμελλε να πεθάνει σε μια βρετανική φυλακή. Ο αμερικανός στρατηγός Τσαρλς Μουρ, ο οποίος κοιμόταν εδώ την περίοδο που η Τεργέστη τελούσε υπό τον έλεγχο των συμμαχικών δυνάμεων μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, θα πέθαινε μερικά χρόνια αργότερα στην Κορέα.

Οταν μετά την κατάρρευση του μουσολινικού καθεστώτος η περιοχή πέρασε στον έλεγχο των Γερμανών, η στρατιωτική τους διοίκηση χρησιμοποιούσε το Μιραμάρε ως έδρα της. Τον στρατηγό Φρίντριχ Ράινερ, που για ένα διάστημα κοιμήθηκε στο κάστρο, θα τον εκτελούσαν μετά τον πόλεμο οι Γιουγκοσλάβοι ως εγκληματία πολέμου.

Κάτι θα πρέπει να είχε ακούσει ο Νεοζηλανδός Μπάουμαν, διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων για το Μιραμάρε αμέσως μετά τον πόλεμο, γιατί δεν κοιμόταν μέσα στο πολυτελές κάστρο αλλά είχε στήσει απ’ έξω τη σκηνή του και κοιμόταν εκεί.

Στο ισόγειο του κάστρου, όπου βρίσκεται και το δωμάτιο της Καρλότας, οι κουρτίνες και οι ταπετσαρίες είναι γαλάζιες, όπως και στα υπόλοιπα δωμάτια, πολύ πιο διακριτικά από αυτά του πρώτου ορόφου όπου κυριαρχεί το εκτυφλωτικό κόκκινο. Εκεί βρίσκεται και η αίθουσα του θρόνου σε ανάμνηση του «αυτοκρατορικού θρόνου» του Μαξιμιλιανού στο Μεξικό. Αλλά ο όροφος δίνει μια συνολική εικόνα του, αφού είναι γεμάτος πίνακες που αναπαριστούν περιστατικά από τη ζωή του, ενώ και τα αντικείμενα, οι καρέκλες, οι ξύλινες επενδύσεις, οι κουρτίνες και οι πολυέλαιοι είναι τόσο πομπώδη που δεν απορεί κανείς που ο Μαξιμιλιανός έζησε μέσα στις φαντασιώσεις του και πέθανε βίαια, χωρίς καλά-καλά να συνειδητοποιήσει γιατί.