Χοληστερόλη: Παλιός εχθρός, καινούργιος φίλος;

Ο περισσότερος κόσμος τη λέει ακόμη «χοληστερίνη», τη σχετίζει με το βούτυρο, το κρέας από αρνί, με τα καλαμαράκια και τα άλλα θαλασσινά, που τα καταναλώνει μερικές φορές ενοχικά, σίγουρος ότι τα τρώει και τον τρώνε. Στις αρχές της εβδομάδας, η είδηση ότι δεν θεωρείται πλέον απαραίτητο να μένεις νηστικός 12 ώρες προτού δώσεις αίμα για εξέταση της περιεκτικότητας σε χοληστερόλη, δείχνει πως ύστερα από δεκαετίες αναθεωρούνται απόψεις που έλεγες ότι δεν θα αλλάξουν ποτέ. Γι’ αυτό στις επόμενες σελίδες το ΒΗΜΑ-Science μέσα από τη σειρά «Περι-ουσιολόγιο» κάνει μια ενημέρωση στους αναγνώστες του για το τι ισχύει σήμερα γύρω από το θέμα της χοληστερόλης. Ποιος τη μεταφέρει πού, γιατί είναι λάθος να κάνουμε λόγο για «καλή» και «κακή» χοληστερίνη, ποια ουσία επιφέρει το πρώτο πλήγμα στις αρτηρίες μας για να επακολουθήσει η αθηροσκλήρωση, ενώ γίνεται λόγος ακόμη και για τη σχέση της χοληστερόλης με τις αυτοκτονίες!

Με λίγα λόγια

Πρόκειται για ουσία που παίζει σημαντικό ρόλο στην καλή λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού. Ενα μέρος από αυτήν που ανιχνεύεται στο κυκλοφορικό μας σύστημα παράγεται στο ήπαρ και ένα άλλο εισάγεται με την τροφή μας. Είναι χρήσιμη για την παραγωγή ορμονών, για τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου, για τη δημιουργία της βιταμίνης D, για ουσίες απαραίτητες στη λειτουργία της χολής, των ορμονών που σχετίζονται με τη σεξουαλική δραστηριότητα, δεν διαλύεται στο νερό και γι’ αυτό είναι πολύ χρήσιμη ως ενισχυτικός παράγοντας στα τοιχώματα των κυττάρων, τα οποία χωρίς αυτήν θα ήταν πολύ πιο μαλακά, δεν θα μπορούσαν να ελέγξουν τη διαπερατότητά τους και έτσι δεν θα ήταν λειτουργικά. Είναι τόσο απαραίτητη για τον οργανισμό μας που δεν γίνεται να εξαφανίσουμε εντελώς από αυτόν τη χοληστερόλη είτε με ειδική διατροφή είτε με φάρμακα. Διότι σε έναν υγιή οργανισμό αμέσως υπάρχει τέτοια αντίδραση ώστε η ποσότητά της να διατηρείται οπωσδήποτε πάνω από ένα ορισμένο επίπεδο και με μικρές διακυμάνσεις στην τιμή της. Ο οργανισμός μας μπορεί να παράγει και 1.000 mgr την ημέρα αν χρειαστεί.

Το σωστό όνομα της ουσίας είναι χοληστερόλη, όχι χοληστερίνη, ενώ τα LDL και HDL δεν είναι ούτε «καλές» και «κακές» «χοληστερίνες», όπως τις αποκαλεί ο πολύς κόσμος αντίστοιχα, και δεν πρόκειται καν μόνο για χοληστερόλη, όπως θα εξηγηθεί στη συνέχεια.

Και τότε τι είναι αυτά τα LDL και HDL;
Είναι… υποβρύχια, που μεταφέρουν τη χοληστερόλη! Ναι, πρόκειται για λιποπρωτεΐνες, όπως είναι το όνομά τους (Low Density Liporopteine, High Density Lipoproteine). Δεν πρόκειται για χοληστερόλη και μεταφορικά θα μπορούσαμε να τις θεωρήσουμε οχήματα για το κουβάλημα της μη διαλυόμενης μέσα στο αίμα χοληστερόλης προς και από τις αρτηρίες αντίστοιχα. Πρόκειται για έναν θαυμαστό μηχανισμό που θα τον εξηγήσουμε διεξοδικά, γιατί έτσι ο καθένας θα μπορεί να καταλάβει γιατί είναι σήμερα εντελώς διαφορετικές οι επιστημονικές απόψεις για τον ρόλο της χοληστερόλης στις καρδιοπάθειες. Και να κατανοήσουμε ποιος είναι ο πραγματικός ένοχος της φθοράς των αρτηριών μας!

Η φωτογραφία αυτή που δεν αφήνει κρυφά τα πιο σημαντικά σημεία αποκαλύπτει στους μυημένους ότι πρόκειται για ουσία που θα πρέπει να κατατάσσεται στις αλκοόλες, γι’ αυτό και το σωστό όνομα με βάση τους κανόνες του χημικού σαβουάρ βιβρ είναι χοληστερ-όλη, αφού υπάρχει η χαρακτηριστική ομάδα -ΟΗ, αλλά η αλήθεια είναι πως το υπόλοιπο μόριο γεμάτο με υδρογόνα και άνθρακες, τέσσερις δακτυλίους και έναν διπλό δεσμό υπαγορεύει μια ιδιαίτερη συμπεριφορά στην ουσία αυτή. Διότι πρόκειται για μια στερόλη, άρα, όπως λέει και το όνομα, κάτι στερεό και όχι υγρό όπως είναι οι συνηθισμένες αλκοόλες.

Πώς είναι λοιπόν διαρρυθμισμένο αυτό το «υποβρύχιο» που ονομάζεται λιποπρωτεΐνη και τη διακρίνουμε σε υψηλής και χαμηλής πυκνότητας; Πρόκειται για ένα συγκρότημα όπου βρίσκονται σε αυτό μαζί πρωτεΐνες και λιπίδια. «Λιπίδια» είναι ένας συγκεντρωτικός όρος για μόρια ουσιών που ανήκουν στα λίπη, στις στερόλες (π.χ. χοληστερόλη), στα μονο-, δι-, τρι-γλυκερίδια και στις βιταμίνες που διαλύονται στο λίπος (A, D, E, K). Η συμβίωση των λιπιδίων, που δεν είναι διαλυτά στο νερό, άρα και στο αίμα, με τις πρωτεΐνες τούς επιτρέπει να βρεθούν σε μια γαλακτωματώδη κατάσταση και να μην έχουν πρόβλημα να δράσουν στο υγρό περιβάλλον του κυκλοφορικού συστήματος. Ετσι αυτό που χαρακτηρίσαμε σχηματικά υποβρύχιο στην περίπτωσή μας είναι μια λιποπρωτεΐνη, στο εσωτερικό της βρίσκεται μια στερόλη, η χοληστερόλη, μαζί με τριγλυκερίδια και περιβάλλεται από τις απολιποπρωτεΐνες και τα φωσφολιπίδια (δηλαδή μόρια με δύο υδρόφοβα λιπαρά οξέα στραμμένα προς το εσωτερικό και μια υδρόφιλη φωσφορούχο κεφαλή στραμμένη προς τα έξω, ενώ τα συγκρατεί μεταξύ τους ένα μόριο γλυκερίνης).

Ενα ακόμη κομματάκι στο ψηφιδωτό που φτιάχνουμε προσφέρει η διάκριση των περιπλανώμενων αυτών λιποπρωτεϊνών στο αίμα, σε υψηλής και χαμηλής πυκνότητας. Και εδώ είναι που κολλάνε το High Density και το Low Density, αν και αναφέρονται όχι στη χοληστερόλη την ίδια αλλά πιο πολύ στο μέγεθος των σωματιδίων των λιποπρωτεϊνών (που περικλείουν βέβαια στο εσωτερικό και τη χοληστερόλη), όπου το HDL αντιστοιχεί σε σωματίδια μεγαλύτερου μεγέθους και το LDL σε σωματίδια μικρότερου μεγέθους. Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι πως όσο μικρότερο είναι το μέγεθός τους τόσο πιο πολύ κακό γίνεται σε εκείνα τα σημεία των αρτηριών όπου υπάρχει ήδη κάποια φθορά. Εκεί αρχίζει πιο συχνά η συσσώρευση των αθηρωμάτων. Είναι όπως όταν σπάει ένα γυάλινο ποτήρι. Οσο πιο μικρά τα θραύσματα τόσο πιο πιθανό είναι όταν πάμε να τα μαζέψουμε να κοπούμε από αυτά. Ισως αυτή να είναι και η ρίζα των αντανακλαστικών αντιδράσεων που έχει αποκτήσει πολύς κόσμος και ακούγεται να κάνει λόγο για «LDL κακή χοληστερόλη» ή για «HDL καλή», αν και δεν γνωρίζει το μέγεθος των σωματιδίων και για τις δύο. Και εδώ καταλαβαίνουμε ότι μια ανάλυση που θέλει να είναι ακριβής θα πρέπει πλέον να αναφέρει και το μέγεθος, κατά μέσον όρο, των σωματιδίων των λιποπρωτεϊνών στις δύο κατηγορίες για να αντιληφθεί κάποιος πόσο ακριβώς κίνδυνο διατρέχει.

Η «μεγάλη» HDL είναι «καλή» για τον οργανισμό ενώ αντιθέτως η «μικρή» LDL (δεξιά) είναι «κακή»

Δύο είναι οι πηγές της χοληστερόλης στον οργανισμό. Μια ποσότητα μπαίνει μέσω των τροφών (γύρω στο 25%) και μια άλλη (κοντά στο 75%) παράγεται στο ήπαρ. Η παραγωγή της ουσίας αυτής από τον οργανισμό είναι αρκετά πολύπλοκη και ολοκληρώνεται σε 37 βήματα ξεκινώντας με τη βοήθεια ενός ενζύμου που αναφέρεται συνήθως συμβολικά με τα στοιχεία HMG-CoA-αναγωγάση (και σε αυτήν στοχεύουν τα φάρμακα που ονομάζουμε στατίνες και τα παίρνει κάποιος όταν ο γιατρός του επιδιώκει να σταματήσει την παραγωγή χοληστερόλης από τον οργανισμό). Σημαντικό να το γνωρίζουμε είναι το ότι υπάρχει ένας μηχανισμός ανατροφοδότησης ώστε να ρυθμίζεται η ποσότητα της χοληστερόλης και να μένει σχεδόν σταθερή, με μικρές διακυμάνσεις, ανεξάρτητα από το πόσο πλούσια σε χοληστερόλη είναι η διατροφή της κάθε ημέρας. Αυτό σημαίνει πως ο οργανισμός μας θεωρεί τόσο απαραίτητη τη χοληστερόλη που έχει αναπτύξει αντανακλαστικά τέτοια ώστε ανεξάρτητα από την τροφή (μέχρι ενός ορίου βέβαια) να μπορεί να παράγει όση ποσότητα χρειάζεται. Είναι μύθος πως όταν «πλακωθούμε» στο κρέας η χοληστερόλη μας για πολλές ημέρες θα είναι στα ύψη. Για παράδειγμα, ένα άτομο με μάζα 68 κιλών χρειάζεται καθημερινά περίπου 1 γραμμάριο και διαθέτει σε διάφορα σημεία του σώματός του, στα τοιχώματα των κυττάρων πιο πολύ, και στον εγκέφαλο ιδιαίτερα (όπου πηγαίνει το 25% της συνολικής ποσότητας), περίπου 35 γραμμάρια. Αν πάρει μια σχετικά μεγάλη ποσότητα μια ημέρα μέσω της διατροφής, το συκώτι του παράγει λιγότερη χοληστερόλη. Εδώ όμως θα πρέπει να υπογραμμιστεί και η διαφορά ανάμεσα στις δύο χοληστερόλες. Αυτή που έρχεται μέσω της διατροφής απορροφάται πολύ πιο δύσκολα διότι «εστεροποιείται», μπαίνει δηλαδή με μια μορφή δύσκολη για τον οργανισμό. Και πάλι όμως, έστω κι έτσι, σε επτά με δέκα ώρες μετά τη χώνεψη, αν γίνουν μετρήσεις της χοληστερόλης, δεν θα γίνει αισθητή κάποια μεγάλη διαφορά στην ποσότητά της. Γι’ αυτό άλλωστε με την παλιά αντίληψη ζητούσαν να μην έχει φάει κάποιος τις προηγούμενες 12 ώρες πριν από τη σχετική εξέταση αλλά τώρα κατάλαβαν πως αν έχει φάει ναι μεν μια μικρή επιρροή θα έχει αυτό, ανάλογα και με την τροφή βέβαια, αλλά θα είναι πιο φυσιολογικό να καταγράψουν μια τυχόν αισθητή μεταβολή. Αλλωστε συμβαίνει και ανακύκλωση σε ένα ποσοστό, διότι μπορεί το ήπαρ να παράγει και μέσω της χολής να στέλνει τη χοληστερόλη στο κυκλοφορικό σύστημα, αλλά ακόμη και το 50% είναι δυνατόν να επιστρέψει στο συκώτι με την απορρόφηση μέσω των τοιχωμάτων του λεπτού εντέρου και την εισαγωγή του στην κυκλοφορία. Και πάντα με τη βοήθεια του οχήματος των λιποπρωτεϊνών. Με την LDL φεύγει από το ήπαρ (και μπορεί να γίνει το κακό σε ένα σημείο όπου έχει φθαρεί η αρτηρία, οπότε εκεί εναποτίθεται, κάπως σαν σε ναυάγιο, το φορτίο της λιποπρωτεΐνης) και με την HDL επιστρέφει. Μερικές φορές αποσπώντας κομμάτια από τις εναποθέσεις στις αρτηρίες (γι’ αυτό και έχει κερδίσει την προσωνυμία «καλή» με την έννοια «ευεργετική για τον οργανισμό»).

Αλλοι αρκετά δημοφιλείς μύθοι είναι:

Α. Χοληστερόλη αποκτάς ανάλογα με το φαγητό που τρως και μόνο

Λάθος. Πιο μεγάλο ρόλο παίζει η κληρονομικότητα. Υπάρχουν άνθρωποι μάλιστα που υποφέρουν από τη λεγόμενη υπερχοληστερολαιμία, με ανεβασμένα δηλαδή τα ποσά της ουσίας αυτής στον οργανισμό τους που δεν αλλάζουν αισθητά όσο και αν αλλάξουν διατροφικές συνήθειες.

Λάθος. Μπορεί το ήπαρ να μην μπορεί να διαχειριστεί τα παραπάνω από το φυσιολογικό ποσά της ουσίας αυτής ακόμη και στην παιδική ηλικία.

Λάθος. Αυτό έχει αρχίσει να αναθεωρείται. Υπάρχει μάλιστα μια εργασία που έχει δημοσιευθεί το 2013 στην «BMJ» («British Medical Journal», που εκδίδεται από το 1840) όπου κατηγορηματικά αναφέρεται ότι η αντικατάσταση των ζωικών λιπαρών από τα πολυακόρεστα με ωμέγα-6 υποκατάστατα του βουτύρου συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο για ασθενείς με καρδιοπάθεια (βλ. www.bmj.com/press-releases/2013/02/04/study-raises-questions-about-dietary-fats-and-heart-disease-guidance)

Επίσης λάθος. Το πολύ βέβαια πάντα βλάπτει αλλά πόσο είναι αυτό το πολύ; Ενας σουηδός γιατρός έκανε πείραμα με τον εαυτό του. Ο Ούφε Ράβνσκουβ ξεκίνησε με 1 αβγό την ημέρα και έφθασε τα 8 (!) αλλά οι καθημερινές μετρήσεις έδειξαν ότι η χοληστερόλη του κατέβηκε από τα 278 mgr/dl στα 246 mgr/dl (!).

Με βάση όσα αναφέρθηκαν ήδη, καταλαβαίνουμε πως οι τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε χοληστερόλη δεν είναι όλες για καταστροφή. Αλλωστε έτσι εξηγείται το πώς και η κρητική διατροφή, αν και περιλαμβάνει στακοβούτυρα και γαμοπίλαφα, αναδεικνύει τους Κρητικούς σε αξιοζήλευτους για την υγεία τους κατοίκους αυτού του πλανήτη. Κατά σειρά λοιπόν περιεκτικότητας σε χοληστερόλη έχουμε: μυαλά, βούτυρο, χαβιάρι, κρέας καβουριού, αβγό, κρέμα γάλακτος, νεφρά αρνιού, αστακός, στρείδι, ταραμάς, γαρίδες, κίτρινο τυρί.

Τελικά τι είναι πιο επιβαρυντικό στο χάμπουργκερ, το λιπαρό μπιφτέκι ή το αφράτο ψωμάκι;

Υπάρχουν δύο κατηγορίες λιπών: τα κορεσμένα και τα ακόρεστα. Η αυξημένη κατανάλωση κορεσμένων λιπών αυξάνει τα επίπεδα της χοληστερόλης στο αίμα μας. Τροφές με μεγάλη περιεκτικότητα σε κορεσμένα λίπη είναι κατά κύριο λόγο όσες περιέχουν ζωικά λίπη όπως τα αλλαντικά, ορισμένα κομμάτια κρέατος με πολύ λίπος, η κρέμα γάλακτος, τα σκληρά τυριά. Επίσης, επεξεργασμένα τρόφιμα που περιέχουν υδρογονωμένα λίπη (όπως π.χ. τα κέικ και τα μπισκότα), καθώς και το πλούσιο σε κορεσμένα λίπη φοινικέλαιο έχουν την ίδια επίδραση στα επίπεδα της χοληστερόλης μας.

Η Γερμανία εισέβαλε στην Ολλανδία την άνοιξη του 1940 και την είχε υπό την κατοχή της ως το 1945. Οι συμμαχικές δυνάμεις το 1944 έχασαν τη γνωστή ως Μάχη του Αρνεμ τον Σεπτέμβριο του 1944 και έτσι οι δυτικές ολλανδικές επαρχίες στα βόρεια του Ρήνου έμειναν στα χέρια των Γερμανών ακόμη και όταν άρχισε η προέλαση των αντιπάλων τους προς το Βερολίνο. Στη διάρκεια των χειμερινών μηνών 1944-45 υπήρξε μια πρωτοφανής ένδεια ως προς τα τρόφιμα για τον πληθυσμό εκεί, η οποία έμεινε στην Ιστορία ως «ολλανδική πείνα». Οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να φάνε ακόμη και τους βολβούς από τις τουλίπες. Αργότερα έγιναν επιστημονικές έρευνες για το ποιο ήταν το λιπιδαιμικό προφίλ των παιδιών που ήταν στην κοιλιά της μητέρας τους εκείνους τους τρεις πρώτους μήνες της εγκυμοσύνης που συνέπιπταν με τους μήνες της ολοκληρωτικής πείνας. Και βρέθηκε ότι είχαν αυξημένα ποσοστά LDL και ελαττωμένα ποσοστά HDL σε σχέση με όσους δεν πέρασαν αυτή τη δοκιμασία. Αυτό σε συνδυασμό και με πειράματα σε ζώα που τους στερούν το φαγητό στην εγκυμοσύνη και μετά εξετάζουν τα παιδιά τους έχει δείξει ότι η φτωχή σε ζωικά λίπη διατροφή δημιουργεί τελικά μεγαλύτερη προδιάθεση για κακό λιπιδαιμικό προφίλ στη συνέχεια. Λεπτομέρειες υπάρχουν και στη διεύθυνση: ajcn.nutrition.org/content/72/5/1101.long.

Πότε εμφανίζεται

Εντοπίστηκε για πρώτη φορά σε πέτρες της χολής το 1784. Το 1852 ένας ιρλανδός γιατρός, ο σερ Ρίτσαρντ Κουέιν, παρατήρησε εναποθέσεις λιπαρού υλικού στα τοιχώματα των αιμοφόρων αγγείων και συσχέτισε την παρατήρησή του αυτή με τη διατροφή, με την έλλειψη κίνησης, με συμπτώματα που αν δεν προσεχθούν οδηγούν ακόμη και στον θάνατο.

Το 1854 ο δόκτωρ Ρούντολφ Βιρτσόφ έκανε λόγο για την αθηροσκλήρωση και την περιέγραψε ως ασθένεια. Οπου το αθέρωμα ήταν ιατρικός όρος κατά τον Γαληνό παρμένος από τον χυλό του χοντροκομμένου σιταριού, με χρώμα κιτρινωπό όπως και οι εναποθέσεις στα αγγεία: «το μεν αθέρωμα εστιν όγκος ομόχρους, ανώδυνος, εν χιτώνι νευρώδει περιέχων αργού υγρού συλλογήν, εοικότος τη λεγομένη αθάρη εξ αλεύρου εψουμένη σκευαζομένη».

Το 1913 ο Νικολάι Ανίτσκοφ ανακάλυψε τη σχέση μεταξύ της χοληστερόλης και της αθηροσκλήρωσης με ένα πείραμα όπου τάιζε κουνέλια με εντελώς καθαρή χοληστερόλη. Το 1937 διαπιστώθηκε ότι η χοληστερόλη που παίρνουμε εξαιτίας της διατροφής μας επιδρά ανεπαίσθητα στην περιεκτικότητα της ουσίας αυτής στο αίμα. Υπάρχει δηλαδή ένας μηχανισμός αυτορρύθμισης.

Το 1951 είχαν πλέον συνδέσει την καρδιοπάθεια με αυξημένη LDL και ελαττωμένη HDL. Το 1976 ο Ιάπωνας Ακίρα Εντο βρήκε τον τρόπο να μπλοκάρει τη σύνθεση χοληστερόλης από τον οργανισμό και έτσι δημιουργήθηκαν οι πρώτες στατίνες, φάρμακα που χρησιμοποιούνται για αυτόν τον σκοπό ως και σήμερα.

Τι θέλει στη ζωή μας;

Επίπεδα χοληστερόλης χαμηλότερα από τα φυσιολογικά ίσως δημιουργούν τάσεις αυτοκτονίας σύμφωνα με μελέτη

Ρόλο πρωταγωνιστή. Είναι εκτός των άλλων και η βασική ζύμη από όπου θα φτιαχτούν οι στεροειδείς ορμόνες. Στους όρχεις για παράδειγμα υπάρχουν ένζυμα που διαμορφώνουν το μόριο της χοληστερόλης κόβοντας διάφορα τμήματά του και προσθέτοντας άλλα άτομα, κάτι σαν «βιολογική γλυπτική», για να προκύψει τελικά η τόσο χρήσιμη (όπως είχαμε δει παλαιότερα) τεστοστερόνη. Επίσης μια σημαντική δημοσίευση που αναφέρεται στα συμπεράσματα 70 άλλων σχετικών εργασιών παρουσιάστηκε το 2012 (www.hindawi.com/journals/isrn/2012/387901/) και πιστοποιεί τη συμφωνία τους ως προς τη σχέση ανάμεσα στα χαμηλά ποσά χοληστερόλης και στην εμφάνιση αυξημένων τάσεων για αυτοκτονία καθώς και μεγαλύτερης επιθετικότητας των ανθρώπων!

Σήμερα πλέον ενοχοποιείται και η αυξημένη ποσότητα γλυκόζης και άλλων σακχάρων στο αίμα, που δεν προλαβαίνει η ινσουλίνη να αντιμετωπίσει. Εχει αποδειχθεί ότι μπορεί να προκαλέσει βλάβες στα τοιχώματα των αρτηριών άμεσα ή και έμμεσα με τα λεγόμενα «τελικά προϊόντα γλυκοζυλίωσης» (AGEs) (βλ. και εδώ: www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2674740/ μια σχετική περιγραφή του μηχανισμού). Στα σημεία λοιπόν φθοράς των αρτηριών, που προκαλούνται όταν κάποιος επανειλημμένα καταναλώνει αναψυκτικά και τροφές πλούσιες σε σάκχαρα, λευκό αλεύρι, βιομηχανικά μαγειρεμένα φαγητά, έρχεται να παίξει επιβαρυντικό ρόλο και η LDL-λιποπρωτεΐνη, που κουβαλάει χοληστερόλη και τριγλυκερίδια. Αν είναι σε σωματίδια μικρού μεγέθους, αυτά θα προσκολληθούν στα σημεία φθοράς πολύ πιο εύκολα και θα αρχίσει εκεί να δημιουργείται η αθηρωματική πλάκα. Ενώ τα ιόντα ασβεστίου που βρίσκονται στο πλάσμα του αίματος θα συνεργήσουν ώστε να αποκτήσει και μιαν, ανεπιθύμητη βέβαια, αντοχή.

Και η ερώτηση του ενός εκατομμυριου ευρώ

Υστερα από τα παραπάνω για ποιο από τα παρακάτω αμέσως μετά το Πάσχα μπορεί κάποιος να αισθάνεται πιο τεκμηριωμένα ενοχή: Α. Για το κρέας με τα παρελκόμενα λιπαρά του; Β. Για τα κόκκινα αβγά; Γ. Για τα κιλά του τσουρεκιού και τα αμέτρητα κουλουράκια που κατανάλωσε στα ενδιάμεσα;

Προφανώς για το Γ. Αφού για αυτά καταναλώθηκαν αφειδώς ζάχαρη και λευκό αλεύρι, που αναλύσαμε τον ρόλο τους. Και για να το θέσουμε πιο γενικά και πιο παραστατικά: Τρώγοντας ένα χάμπουργκερ θα πρέπει να μας ανησυχεί πρώτα το λευκό και πολύ αφράτο ψωμάκι που το συνοδεύει και μετά το ίδιο το κρέας, με όλο το λίπος του!