Ο Ντόναλντ Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες προειδοποιεί τους Αμερικανούς να αντισταθούν στις «Σειρήνες της παγκοσμιοποίησης». Η Μαρίν Λεπέν συνεχίζει την επέλασή της στη Γαλλία, ο Νόρμπερτ Χόφερ του αντιμεταναστευτικού Κόμματος Ελευθερίας (FPÖ) κέρδισε τον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών στην Αυστρία και ο κίνδυνος του Brexit εν όψει του δημοψηφίσματος στις 23 Ιουνίου είναι υπαρκτός. Γιατί ο εθνικισμός, η ξενοφοβία και ο λαϊκισμός είναι τόσο «της μόδας»; Ο διάσημος βρετανός ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ δίνει την απάντηση σε άρθρο του στους «Financial Times».
«Ισως το καλύτερο σημείο για να αναζητήσουμε μια απάντηση είναι οι σελίδες ενός βιβλίου που γράφτηκε πριν από 30 και πλέον χρόνια. Οι «Φαντασιακές κοινότητες» του Μπένεντικτ Αντερσον συνιστούν μια κλασική προσπάθεια για την ερμηνεία της διάρκειας του φαινομένου του εθνικισμού αλλά και των παθών που μπορεί να απελευθερώσει. Ο εθνικισμός, υποστήριξε ο Αντερσον, δεν είναι ένα αρχαίο φαινόμενο ούτε εμφανίστηκε πρώτη φορά στην Ευρώπη, όπως υποστηρίζουν οι περισσότεροι σχολιαστές»
γράφει ο Μαζάουερ.
Η αποικιοκρατία θέριεψε τον εθνικισμό
Αντίθετα, ο σύγχρονος εθνικισμός εμφανίστηκε την περίοδο των πολέμων της αμερικανικής ανεξαρτησίας. Ο Αντερσον, συνεχίζει ο βρετανός ιστορικός, «αναγνώρισε τη διάρκεια του φαινομένου του εθνικισμού, δεν τον δαιμονοποίησε και συνέδεσε την άνοδό του με την εξάπλωση του καπιταλισμού, των σύγχρονων γραφειοκρατιών και της μαζικής εκπαίδευσης». Η ιδέα του έθνους υιοθετήθηκε από τους αμερικανούς επαναστάτες, οι οποίοι υπηρέτησαν την ιδέα της νέας κοινότητας με χάρτες, ύμνους, μουσεία και μνημεία. «Για τους εθνικιστές, από τη Βολιβία ως το Ουζμπεκιστάν, ο χρόνος ήταν μια σύλληψη άμεσα συνδεδεμένη με την ανεξαρτησία, την ένδοξη συνειδητοποίηση του εθνικού πνεύματος, ένα τέλος της Ιστορίας» συνεχίζει ο Μαζάουερ.
Η εκστρατεία του Ντόναλντ Τραμπ αντλεί από αυτή τη λογική του εθνικισμού –την πεποίθηση ότι η θέση των ΗΠΑ στον κόσμο βρίσκεται σε κίνδυνο και ότι ένας άνδρας μπορεί να το αντιμετωπίσει αυτό. Μια νέα εποχή θα ανατείλει και ο εθνικισμός διασφαλίζει την ενότητα του έθνους. «Θα είμαστε ενωμένοι, θα είμαστε ένα, θα είμαστε ευτυχισμένοι ξανά» διακηρύσσει ο Τραμπ. Οπως υποστηρίζει ο Μαζάουερ, ο Αντερσον, ο οποίος πέθανε πέρυσι, «είχε μια ενστικτώδη συμπάθεια προς τις αντι-αποικιακές ρίζες του εθνικισμού». Αυτή η θέση του υπογραμμιζόταν και από την άποψή του για την Ιστορία: την εποχή που οι «Φαντασιακές κοινότητες» εκδόθηκαν, ο Αντερσον ήταν ένας πολιτικός επιστήμονας στο κέντρο μιας μικρής κοινότητας Δυτικών που ζούσαν στην Ινδονησία. Δεν ήταν μόνο οι σπουδές του αλλά και το οικογενειακό του υπόβραθρο που διαμόρφωσαν τις απόψεις του. Οι γνώσεις του γύρω από την Ινδονησία του δίδαξαν πόσο σημαντικός ήταν ο ρόλος της αποικιοκρατίας στην άνοδο του εθνικισμού –του προκαλούσε εντύπωση η βαθιά ανάγκη των Ευρωπαίων να πιστέψουν στην αρχαιότητα του εθνικού τους παρελθόντος.
Οχι στην εξάρτηση από τις κεντρικές τράπεζες
«Το έθνος-κράτος έχει ηλικία μόλις 200 ετών και σε ορισμένα μέρη του κόσμου είναι ακόμη πιο πρόσφατο φαινόμενο. Ωστόσο το ιδανικό της εθνικής κυριαρχίας και της πολιτικής κοινότητας που αυτό εμπερικλείει παραμένει ισχυρό ακόμη και μπροστά στον κίνδυνο της οικονομικής απειλής εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης. Ο νέος εθνικισμός επιζητεί την προστασία απέναντι σε αυτόν τον κίνδυνο. Η φιλελευθεροποίηση του εμπορίου και των ροών του κεφαλαίου μπορεί να ξεκίνησε για την εξίσωση του πλούτου στις ηπείρους αλλά έχει επιφέρει νέα ανισότητα μεταξύ των κρατών, έχει διαβρώσει τις προοπτικές της μεσαίας τάξης και έχει αποτελειώσει ό,τι είχε παραμείνει από τις εργατικές κοινότητες των βιομηχανικών κέντρων του 19ου αιώνα στη Δύση» εξηγεί ο Μαζάουερ.
Γι’ αυτό, συνεχίζει, η Δύση σήμερα αντιμετωπίζει το φαινόμενο της αναβίωσης του εθνικισμού και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Το πρόβλημα δεν είναι το μήνυμα της «Ευρώπης των πατρίδων» που προκρίνουν αλλά η ερμηνεία του με μια ακραία αντιμεταναστευτική και αντιμουσουλμανική ρητορική. Η απάντηση θα ήταν όχι ένας ευρωπαϊκός φεντεραλισμός αλλά κάτι που θα τόνιζε την οικονομική και όχι τη φυλετική αλληλεγγύη, την επιστροφή του ρόλου των εθνικών κυβερνήσεων στην οικονομία και όχι την πλήρη εξάρτηση από τις κεντρικές τράπεζες. Αυτό, υποστηρίζει ο Μαζάουερ, «θα ήταν μια μορφή εθνικισμού με διεθνιστικό πνεύμα που δεν θα βασιζόταν στον φυλετικό διαχωρισμό και δεν θα ήταν καταπιεστικός».
HeliosPlus
