Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Κατσής
«Το φύλο είναι πάντα ένα πράττειν» συνηθίζει να λέει η πρωθιέρεια της queer theory, Τζούντιθ Μπάτλερ –όπου το «πράττειν» βρίσκεται σε μια απόλυτη αντίστιξη με το «είναι». Με μια τέτοια εννοιολόγηση το φύλο ξεγλιστράει από τη σφαίρα της δεδομένης και αναλλοίωτης συνθήκης, ρευστοποιείται, γίνεται επιλογή. Πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες επιστημολογικές τομές της εποχής μας που για αρκετά χρόνια περιορίστηκε στα πιο εξεζητημένα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα μέχρι να μεταπηδήσει ζωηρά στη δημόσια συζήτηση και ακόμη περισσότερο στη βιωμένη πραγματικότητα. Κάτι τρέχει με το φύλο, λοιπόν. Αν αναδυθούμε λίγο από την κρισιακή ομφαλοσκόπηση της ελληνικής σκηνής θα το διαπιστώσουμε.
Η πιο σκληρή κατηγορία νοήματος που μας σημαδεύει από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής μας, εγκαλώντας μας πολύ αυστηρά στη διχοτόμηση του «μπλε» και του «ροζ», ο πιο άκαμπτος πυλώνας του μοντερνισμού που θεμελίωσε την απόλυτη κυριαρχία της ετεροκανονικότητας, τραντάζεται από μια πολύμορφη τάση αμφισβήτησης. Ολο και περισσότεροι άνθρωποι, κυρίως νέοι, δεν βολεύονται στις παραδοσιακές κατηγοριοποιήσεις της «αρρενωπότητας» και της «θηλυκότητας» και επιδιώκουν την υπέρβασή τους, ψηλαφίζοντας νέες τυπολογίες ύπαρξης που αναστατώνουν τη γλωσσολογία, φιγουράρουν στις πιο ξακουστές πασαρέλες των διεθνών οίκων μόδας και δημιουργούν τα δικά τους icons.
Ο Γιάννος Κανελλόπουλος είναι 40 ετών, πρόεδρος της οργάνωσης Proud Seniors Greece και ενεργό μέλος της LGBTQI κοινότητας.
Το φύλο πλέον λογίζεται ως πεδίο κοινωνικής δράσης που βασίζεται στην επιτέλεση πολιτισμικών κανόνων. Η ανάδειξη της πολιτισμικής διάστασης του φύλου φανερώνει παράλληλα τον ενεργό ρόλο του ίδιου του υποκειμένου στη συγκρότησή του. Η κουρτίνα της κανονικότητας αποκαθηλώνεται και αποκαλύπτεται μπροστά μας η ρευστότητα και η πολλαπλότητα του φύλου ως βασικού ταυτοτικού στοιχείου. Και αν όλα αυτά ακούγονται πολύ θεωρητικά, ανοίκεια ή εξωτικά προς εμάς, παρότι ακουμπούν και αφορούν κάθε άνδρα που βαριέται το μάτσο στυλάκι και κάθε γυναίκα που καταπιέζεται με τη νεύρωση της Barbie, είναι γιατί γαλουχηθήκαμε σε ένα πολύ περιοριστικό πλαίσιο με την «αστυνομία φύλου» να μας επιτηρεί απειλητικά από την κούνια. Φαίνεται, όμως, κάτι να αλλάζει. Ζούμε στην εποχή που το Facebook σού δίνει τη δυνατότητα να εγγραφείς επιλέγοντας ανάμεσα σε 56 διαφορετικούς έμφυλους προσδιορισμούς. Γιατί να πρέπει κανείς να ζήσει αποκλειστικά με έναν;
«Γεννιόμαστε με το βιολογικό μας φύλο, επιλέγουμε την ταυτότητά μας. Υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι και άλλες τόσες ταυτότητες. Εγώ πάω συνήθως στις ανδρικές τουαλέτες και ο κόσμος παθαίνει σοκ. Αλλά, ξέρεις κάτι, και στις γυναικείες πάλι περίεργα με κοιτάνε» μου λέει ο Γιάννος Κανελλόπουλος. Είναι 40 χρόνων, πρόεδρος της οργάνωσης Proud Seniors Greece, μιας σχετικά καινούργιας προσπάθειας για τα δικαιώματα των ανθρώπων τρίτης ηλικίας στον LGBTQI χώρο –στις 8 Μαΐου μάλιστα θα πραγματοποιήσουν το πρώτο τους πανελλαδικό συνέδριο με αυτό το θέμα. Oταν συναντηθήκαμε, εγώ ξεκίνησα με ένα πρωτόκολλο σοβαρότητας. «Είχες πρόβλημα στο σχολείο;» ρώτησα με μια κουμπωμένη διακριτικότητα. «Ούτε καν. Οι άλλοι είχαν» μου απάντησε με διάχυτη αυτοπεποίθηση. «Εγώ με το που γεννήθηκα ήξερα ότι είμαι αυτό που είμαι. Δεν έχω δυσφορία με το σώμα μου για να κάνω φυλομετάβαση. Δεν αντιμετώπισα ρατσισμό και στη δουλειά μου δεν έχω πρόβλημα. Οκ, πολλές φορές με φωνάζουν Γιάννα. Μ’ ενοχλεί, αλλά δεν τρελαίνομαι. Δεν θέλω να μας πνίξει το politically correct. Προσωπικά, μ’ αρέσει όταν στον λόγο τείνουμε να εξαλείψουμε το θηλυκό και το αρσενικό άρθρο. Γενικά, μπορούμε να μιλάμε και λίγο πιο αφαιρετικά, χωρίς γένος, ειδικά όταν δεν γνωρίζουμε το άτομο στο οποίο απευθυνόμαστε, αλλά δεν χρειάζεται να φτάσουμε στη μιζέρια της γλώσσας. Αυτό που θεωρώ πολύ σημαντικό είναι να υπάρξει μια ungender παιδαγωγική προσέγγιση για τα παιδιά» υποστηρίζει.
Η αλήθεια είναι ότι υπάρχει. Βέβαια, όχι στην Ελλάδα που συντηρούμε ακόμη το σχήμα της «μελισσούλας» για να εξηγήσουμε στα παιδιά τη διαδικασία της αναπαραγωγής και κοκκινίζουμε πιο πολύ από αυτά στην υπόνοια της σεξουαλικής επαφής. Εδώ, το εκπαιδευτικό σύστημα είναι αντανάκλαση ενός συντηρητικού και ηθικοπλαστικού κοινωνικού πλαισίου και το παιδί γίνεται τόπος προβολής ενήλικων αγκυλώσεων. Σε ορισμένα δυτικά κράτη, όμως, υπάρχουν πολύ πρωτότυπες και φρέσκες προσεγγίσεις. Στη Σουηδία, για παράδειγμα, λειτουργούν ήδη πέντε νηπιαγωγεία που δοκιμάζουν ουδέτερες ως προς το φύλο στρατηγικές. Δεν χρησιμοποιούν στερεοτυπικά παιχνίδια όπως αμαξάκια και κούκλες, δεν έχουν έμφυλους διαχωρισμούς στους χώρους αποδυτηρίων, επιτρέπουν στα παιδιά να χρησιμοποιούν τη γλώσσα με τον τρόπο που αξιολογούν τα ίδια ότι τα εκφράζει. Παρόμοια εκπαιδευτικά εγχειρήματα εξελίσσονται σε διάφορες πόλεις στις σκανδιναβικές χώρες, στον Καναδά και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το gender neutrality έφτασε μέχρι τον Λευκό Οίκο. Τον Απρίλιο φτιάχτηκαν τουαλέτες χωρίς έμφυλο προσδιορισμό. Το Βρετανικό Κοινοβούλιο ζήλεψε και σκέφτεται να κλέψει την ιδέα.
Κάδρο με το πορτρέτο του Ζακ Κωστόπουλου, στο διαμέρισμά του. Ο Ζακ είναι 31 ετών και δεν αυτοπροσδιορίζεται ούτε ως κορίτσι ούτε ως αγόρι.
Hδη το αγγλικό λεξικό της Οξφόρδης ενσωμάτωσε τον προσδιορισμό «Mx» δίπλα στα συμβατικά «Mr» και «Ms», επιδιώκοντας ένα συμβολικό άνοιγμα της γλώσσας στη νέα ροπή αποποίησης των έμφυλων διχοτομήσεων. Η γλωσσολογία αναμετριέται με μια πραγματική αμηχανία αναζητώντας κωδικοποιήσεις για τα άτομα που αυτοπροσδιορίζονται ως τρανς, genderqueer ή που απλώς δεν θέλουν να ταυτοποιηθούν ως «αυτός» ή «αυτή». Η αντωνυμία που έχει επικρατήσει το τελευταίο διάστημα κυρίως στον αγγλοσαξονικό κόσμο είναι «αυτοί» (they). Μάλιστα, τον περασμένο Ιανουάριο ψηφίστηκε από την American Dialect Society ως «η λέξη της χρονιάς» για το 2015. Ορισμένοι κοινωνικοί επιστήμονες και γλωσσολόγοι αντιτείνουν ότι το «they» είναι τόσο αφαιρετικό και απρόσωπο που δεν μπορεί να προκαλέσει ψυχική ταύτιση με τα υποκείμενα τα οποία εμπλέκει. Ωστόσο, η «Washington Post» έχει ήδη υιοθετήσει την ορολογία και οι «New York Times» θεωρείται αρκετά πιθανό να ακολουθήσουν άμεσα, καθώς δεν θέλγονται ιδιαίτερα από νεολογισμούς τύπου «xe».
Η ποπ κουλτούρα ήδη από την εποχή των ανδρόγυνων φιγούρων του Ντέιβιντ Μπόουι πειραματιζόταν με τις έμφυλες ταυτότητες και σήμερα δίνει τη σκυτάλη στην queer παρουσία της Lady Gaga. Η αναταραχή του φύλου ανοίγει έναν σφραγισμένο μέχρι πρόσφατα και ανεξερεύνητο χώρο έμπνευσης. Οι μεγάλοι οίκοι μόδας αναζητούν σαν τρελοί μοντέλα με ρευστό φύλο. Η Louis Vuitton βρήκε ένα στο πρόσωπο του Τζέιντεν Σμιθ. Οταν ο πατέρας του, ο γνωστός ηθοποιός Γουίλ Σμιθ, ρωτήθηκε για τις επιλογές του γιου του, υπήρξε άκρως αποστομωτικός δηλώνοντας πως στηρίζει τη διάθεση του παιδιού του να κάνει πράγματα με τα οποία νιώθει άνετα, ακόμη και αν η κοινή γνώμη δεν συμφωνεί. Υπάρχουν πολλοί γονείς που ενθαρρύνουν την αυτοδιάθεση των παιδιών τους. Στον Καναδά έχουν καταγραφεί περιπτώσεις γονέων που αρνούνται να δηλώσουν το φύλο του παιδιού τους κατά τη γέννηση, για να μην προκαθορίσουν τις επιλογές τους. Στη Μεγάλη Βρετανία βουλευτές προτείνουν να θεσπιστεί η δυνατότητα για κάθε άτομο άνω των 16 ετών να επιλέγει το φύλο του, αλλάζοντας ακόμη και το φύλο που έχει δηλωθεί κατά τη γέννησή του, χωρίς να απαιτείται ιατρική γνωμοδότηση.
Εξάλλου, η ζωή χωρίς φύλο ή με πολλά φύλα μοιάζει πιο χαριτωμένη και γουστόζικη από την ασάλευτη ομοιομορφία του «αρσενικού» και του «θηλυκού». Ο Ζακ Κωστόπουλος, τουλάχιστον, έτσι τη βιώνει. Η άρνησή του να ταυτοποιηθεί απελευθέρωσε μια τεράστια δυναμική και όρεξη που είχε για τη ζωή, τον έρωτα και την τέχνη. «Εγώ δεν αυτοπροσδιορίζομαι ούτε ως άνδρας ούτε ως γυναίκα. Δεν ένιωθα ποτέ αγόρι, ούτε ήθελα να κάνω αλλαγή φύλου. Επεσε πάνω μου ένα κείμενο της Μπάτλερ και συνειδητοποίησα ότι αυτό είμαι: genderqueer». Ούτε για τον Ζακ ήταν μια ανώδυνη σε όλες τις φάσεις εμπειρία. Μου εξομολογήθηκε ότι έχει δεχτεί επίθεση φυσικής βίας κατά τη διάρκεια μιας νυχτερινής εξόδου: «Μια φορά να σου συμβεί το σκέφτεσαι συνέχεια. Εχω εξοικειωθεί με την ειρωνεία. Με φοβίζει όταν διαισθάνομαι ότι μπορεί να κινδυνεύσει η σωματική μου ακεραιότητα. Ξέρω κι άλλα παιδιά που γουστάρουν ένα πιο queer ντύσιμο. Κανονίζουμε συνήθως να βγούμε όλοι μαζί για λόγους ασφαλείας». Ο Ζακ έχει ένα αστείρευτο, ενίοτε βιτριολικό χιούμορ. Αυτό είναι το όπλο του όταν τον στραβοκοιτάνε ή σχολιάζουν με κακεντρέχεια το στυλ του. Μου διηγείται ένα περιστατικό, όπου πήγε στις γυναικείες τουαλέτες ντυμένος drag. Οταν έβγαινε τον ρώτησε μια κοπέλα γιατί πήγε στις γυναικείες: «Γιατί φοράω πιο ψηλά τακούνια και έχω πιο πολύ μέικ απ απ’ ό,τι εσύ» απάντησε. «Εγώ κάνω drag show κάθε Παρασκευή και Σάββατο. Οι παπάδες με όλα αυτά τα φορέματα και τα κοσμήματα κάνουν κάθε μέρα. Στη σχολή υποκριτικής μού έλεγαν ότι δεν ταιριάζω για Ρωμαίος, γιατί σπάω πολύ τον καρπό. Βέβαια, το αρκτικόλεξο drag βγήκε από τα κείμενα του Σαίξπηρ. Οι άνδρες υποδύονταν τους γυναικείους ρόλους και ο σκηνοθέτης έγραφε δίπλα: dressed as girl. Υπάρχει υποκρισία γενικά».
Στον αποχαιρετισμό σκεφτόμουν ότι μάλλον ο Ζακ έχει δίκιο. Υπάρχει μια δυσαρμονία ανάμεσα σε αυτό που θεωρούμε ότι πρέπει να είμαστε και σε αυτό το οποίο στα αλήθεια είμαστε. Τα βιώματα των ανθρώπων είναι πιο πλούσια από τα στεγανοποιημένα πρότυπα που κυριαρχούν σε μία εν πολλοίς σεμνότυφη δημόσια σφαίρα. Αυτή η εσωτερικευμένη συχνά καταπίεση και η αγχώδης προσπάθεια ανταπόκρισης στη νόρμα εγκλωβίζει ταυτότητες, φαντασιώσεις και πάθη με κίνδυνο να παράγει διαρκώς απωθημένα. Η συζήτηση για το φύλο έχει ανοίξει για τα καλά στα διεθνή φόρα και σαγηνεύει ένα διευρυνόμενο κοινό. Στην Ελλάδα το φύλο εκλαμβάνεται ακόμη ως ιερό προπύργιο μιας συντηρητικής εθνικής αφήγησης. Είναι ταμπού. Καθόλου περίεργο για μια χώρα που μόλις πρόσφατα (και προτελευταία) στην ευρωζώνη αποφάσισε να αναγνωρίσει θεσμικά τα ομόφυλα ζευγάρια και που ακόμη δεν έχει θεσπίσει τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου εκθέτοντας τα transgender άτομα σε κάθε είδους εξευτελιστικές συμπεριφορές και στην ιατρικοποίηση της επιθυμίας τους. Γι’ αυτό το τελευταίο υπάρχει δέσμευση από το υπουργείο Δικαιοσύνης ότι θα διευθετηθεί το προσεχές καλοκαίρι. Το θετικό είναι ότι και στη χώρα μας, παρά τις προκαταλήψεις και τη βραδυκινησία που επικρατούν, αναπτύσσεται ένα δίκτυο προοδευτικής διανόησης και ακτιβιστών της LGBTQI κοινότητας που ασκεί πιέσεις και παράγει ρωγμές στο αρραγές μέτωπο ενός εξαναγκαστικού καθωσπρεπισμού. Για μια από τις εμβληματικότερες προσωπικότητες στην Ευρώπη, τον καθηγητή, συγγραφέα και επιμελητή Πολ Πρεσιάδο, αυτή είναι η πρόκληση μιας δημοκρατικής μεταρρύθμισης της εποχής μας, διατυπωμένη με τον αιρετικό τρόπο με τον οποίο ο ίδιος ζει και εκφράζεται: «Ζούμε σε ένα σεξουαλικό καθεστώς, το οποίο κυριαρχείται κατ’ ουσίαν από μια δυαδική επιστημολογία φύλου. Το να αντιστέκεται κανείς σ’ αυτή την επιστημολογία είναι αντίστοιχο με το να αντιστεκόταν στον Μεσαίωνα στη θεία υπόσταση του Χριστού».
* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino το Μ. Σάββατο 30 Απριλίου 2016
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
