Πηνειός: γενναιόδωρος και απειλούμενος

Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσπάθεια δύο χρόνων από τέσσερις ερευνητικές ομάδες και οκτώ κύριες δράσεις στο δέλτα του Πηνειού παρακολούθησε το ΒΗΜΑScience από κοντά, με επιτόπιες επισκέψεις και συνομιλώντας με όσους συμμετείχαν στην κοπιαστική αυτή έρευνα. Η περιοχή είναι ταυτόχρονα ο πιο εκτεταμένος τόπος καλλιέργειας ακτινιδίων στην Ελλάδα, δημοφιλέστατος τόπος παραθερισμού σε rooms κυριολεκτικά επάνω στο κύμα, ενώ τα γύρω νερά με καλή διαχείριση συνιστούν έναν ελκυστικό ψαρότοπο. Η περιγραφή στις επόμενες σελίδες δίνει μια ιδέα για το πόσα απρόοπτα περιμένουν τον ερευνητή της περιοχής, τι δυνατότητες έχει αυτός ο τόπος αλλά και, απροσδόκητο ίσως για τους λιγότερο υποψιασμένους, το πόσο ζωντανή ύπαρξη είναι ένας ποταμός. Στη συγκεκριμένη δε περίπτωση ο Πηνειός όχι μόνο ρέει ασταμάτητα, αλλά σε βάθος χρόνου αλλάζει τα σημεία εκβολής του!

Συναντήθηκα με τους ανθρώπους της ομάδας από το Πανεπιστήμιο της Αθήνας και τα ΤΕΙ της Λάρισας που είχε αναλάβει να ακτινογραφήσει ολόκληρο το Δέλτα του ποταμού Πηνειού νωρίς το πρωί μιας, όπως αποδείχθηκε, τρομερά ζεστής ημέρας. Είχα πάρει θέση χαράματα στον μικρό συρμό που ξεκινώντας από τη Λάρισα και πηγαίνοντας βόρεια, κάνει στάση και στον σταθμό της Ραψάνης. Εναν σταθμό που το παμπάλαιο πέτρινο κτίριό του σε φέρνει πίσω στη δεκαετία του ’50. Σκηνικό θα έλεγες ξεχασμένο από την εποχή του ιταλικού νεορεαλιστικού κινηματογράφου. Το τοπίο γύρω ανάλογο. Ηταν η ώρα για πρωινό όταν φθάσαμε σε μιαν αμμώδη παραλία, γεμάτη rooms to let και μικρά ξενοδοχεία επάνω στη θάλασσα, χωρίς παραθεριστές εκείνη την εποχή. «Να φας απ’ όλα» με προέτρεψαν κι εγώ σκέφθηκα πως ήταν πολύ ευγενικό εκ μέρους τους, αν και δεν έκανα ακριβώς όπως μου είπαν. Επειτα η ομάδα, καθηγητές, μεταπτυχιακοί και προπτυχιακοί φοιτητές, αδιακρίτως, χωρίστηκε σε μικρότερες, φορτώθηκαν τα όργανα μετρήσεων στα αυτοκίνητα και μαζί αρχίσαμε να οργώνουμε την περιοχή.

Εξήντα δύο τετραγωνικά χιλιόμετρα ενός χώρου που τον έχει διαμορφώσει το πιο ζωντανό στοιχείο της περιοχής, ο ποταμός Πηνειός. Και δεν είναι παραδοξολογία. Παρομοιάζουμε άλλωστε με σιγανό ποτάμι έναν άνθρωπο που δεν παύει να κάνει πράγματα και να μας αιφνιδιάζει τελικά, έστω και αν πριν δεν είχαμε πάρει είδηση τις κινήσεις του άμεσα. Οταν μιλήσεις με κάποιον ειδικό στο θέμα, όπως ο καθηγητής Σεραφείμ Πούλος, θα σου πει, και θα σε πείσει μάλλον εύκολα, πως τα ποτάμια είναι και αυτά ολοζώντανα στοιχεία ενός τόπου. Και το διαπιστώνεις άμεσα, ψηλαφώντας τα ίχνη που αφήνουν στο έδαφος, αφού βέβαια δεν μπορείς να ζήσεις μερικές χιλιάδες χρόνια, τουλάχιστον, για να τα παρακολουθείς με τα μάτια σου. Πώς αποφεύγουν ήρεμα αλλά αποτελεσματικά τα εμπόδια που τους βάζουν τα άλλα στοιχεία της Φύσης ή ο άνθρωπος.

Η δουλειά που έκανε η ομάδα εδώ, ανιχνεύοντας τα αποτυπώματα των μετακινήσεων της κοίτης του στο σημείο όπου συναντιέται με τη θάλασσα, έδωσε συναρπαστικά αποτελέσματα. Ο καθηγητής Πούλος μελέτησε και τον θαλάσσιο χώρο μπροστά στο Δέλτα ενώ πολλές πληροφορίες, ιστορικές και λαογραφικές, βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη της Ραψάνης με τη συνδρομή της βιβλιοθηκάριου, της κυρίας Πανταζή. Η δημιουργία του Δέλτα πηγαίνει αρκετές χιλιάδες χρόνια πίσω στον χρόνο, γεγονός που υποστηρίζεται και από αρχαιολογικά δεδομένα, όπως η παρουσία λιμένα (!!!) στο σημερινό Ομόλιο, που βρίσκεται πλέον σχετικά μακριά από τη θάλασσα, ενώ την περασμένη εκατονταετία άλλαξε τουλάχιστον δύο φορές η θέση των εκβολών του, με την τελευταία να έχει συμβεί στη δεκαετία του ’50. Παραμένει όμως ανοικτό το ερώτημα στους γεωεπιστήμονες πότε και πώς βρήκε τη δίοδο προς τη θάλασσα ο Πηνειός ποταμός διά μέσου της σημερινής κοιλάδας των Τεμπών.

Για κάτι που αρκετά αφαιρετικά σε ορισμένες περιπτώσεις ονομάζεται Δέλτα του ποταμού, η ομάδα των ελλήνων επιστημόνων, αποφασίζοντας να διερευνήσει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, έκανε το Δέλτα του Πηνειού το πρώτο στην Ελλάδα, που του έγινε μια ανάλυση, αρχίζοντας πραγματικά από το άλφα. Γιατί δεν είχε επιχειρηθεί ξανά στον ελλαδικό χώρο μια τόσο ολοκληρωμένη μελέτη, με βάση τις γεωλογικές, γεωμορφολογικές, φυσικο-χημικές, υδρογεωλογικές και παράκτιες ωκεανογραφικές διεργασίες που διαμορφώνουν και εξελίσσουν το Δέλτα σε σχέση –και αυτό έχει πολλή σημασία όπως θα δούμε –και με τις υφιστάμενες κοινωνικο-οικονομικές δραστηριότητες. Διότι η εκτίμηση του πόσο εύθραυστο είναι το περιβάλλον του Δέλτα, όταν υπάρχει εκεί και ανθρώπινη παρουσία, σε σχέση και με τα διάφορα σενάρια κλιματικής αλλαγής, θα δώσει και τη δυνατότητα να αναπτυχθούν στρατηγικές αντιμετώπισης των επιπτώσεών της αλλά και προσφορότερης εκμετάλλευσης (ή μήπως καλύτερα διαχείρισης;). Και ιδιαίτερα σε ό,τι έχει σχέση με το νερό. Που αποδείχθηκε πως ήταν η μεγαλύτερη πηγή ανησυχίας για τους κατοίκους της περιοχής, αφού όπου συναντούσαν τους ανθρώπους του Πανεπιστημίου τους ρωτούσαν σχεδόν με αγωνία αν, πού και σε ποιο βάθος βρήκαν νερό και αν είναι καλό (δηλαδή γλυκό). Εκτός όμως από το υδατικό ισοζύγιο μέσα από τις δοκιμασίες των τεσσάρων εποχών του χρόνου, μελετήθηκαν το χημικό φορτίο (ως δείκτες ρύπανσης) των επιφανειακών και υπόγειων νερών και το κατά πόσο απειλείται η δελταϊκή πεδιάδα.

Μία από τις ομάδες την ώρα των γεωφυσικών διασκοπήσεων

Διότι εκεί όπου όλα φαίνονται ήσυχα και ακίνητα, οι μετρήσεις δείχνουν ερημοποίηση εδαφών, απώλεια ξηράς προς όφελος της θάλασσας, διείσδυση του θαλασσινού νερού στο ποτάμι. Και να μη φανταστούμε καλύτερα τι θα γίνει ως το 2100, σε σχέση με τις παραθεριστικές κατοικίες, που βρίσκονται σε πολύ μικρή απόσταση από τη θάλασσα, εξαιτίας της αναμενόμενης ανόδου της στάθμης της, περί το μισό μέτρο, σύμφωνα με τα συντηρητικά σενάρια της έκθεσης (2013) της Παγκόσμιας Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή. Ενώ οι νέες κατοικίες που προστίθενται αγνοούν τη Συνθήκη της Βαρκελώνης (από το 2012), που θέλει μια ζώνη 100 μέτρων ελεύθερη από κάθε δόμηση, αν και η Ελλάδα δεν την έχει ψηφίσει ακόμη.

Το τοπίο μέσα στο Δέλτα του Πηνειού διαφέρει στα διάφορα σημεία του. Υπάρχει μια αμμώδης παραλία σε μήκος 18 χιλιομέτρων, δημιουργημένη από τις προσχώσεις του ποταμού και τα θαλάσσια ρεύματα, καταλήγοντας σε αμμόλοφους, σκηνικό ιδανικό για το γύρισμα ταινίας με ανθρώπους να ταλαιπωρούνται στην καυτή άμμο από τη ζέστη και τα… πάθη τους. Μόνον που οι αμμόλοφοι αυτοί δεν θα υπάρχουν σε λίγο αφού η άμμος είναι πλέον και αυτή ένα με πολλούς τρόπους εμπορεύσιμο υλικό, εκτός από οικοδομικό. Ελάχιστα μέτρα πιο μέσα από το κύμα η επέλαση των ανθρώπων είναι έκδηλη, αν κρίνεις από τα μόνιμα παραθεριστικά καταλύματα. Εκεί που το 1979 δεν υπήρχε ψυχή στο παραλιακό μέτωπο του Δέλτα, από το 2003 η ακτογραμμή είναι πυκνοκατοικημένη. Ετσι, περίπου το 10% της όλης επιφάνειας έχει καταληφθεί από τους ανθρώπους (ή τις κατασκευές τους) ενώ το 60% περίπου είναι καλλιεργημένο.

Εκεί δεσπόζουν οι αμέτρητες καλλιέργειες για την παραγωγή ακτινιδίου, ενός φυτού που απαιτεί πολύ και καθαρό νερό. Αν βρεθείς Νοέμβριο στην περιοχή θα εντυπωσιαστείς από την κυκλοφορία των τριαξονικών φορτηγών που φορτώνονται ως επάνω, με την παραγωγή να φεύγει σχεδόν ολοκληρωτικά για έξω. Ακόμη πιο μακριά από τη θάλασσα, πλησιάζοντας προς τα βουνά, που κλείνουν γύρω τον ιδανικό αυτό χώρο, ακολουθώντας το ποτάμι, φθάνεις μέχρι την κοιλάδα των Τεμπών. Οπως αναφέρεται από την ομάδα μελέτης της περιοχής: «Ο Πηνειός είναι ο τρίτος μεγαλύτερος ποταμός της Ελλάδας και αναπτύσσεται στο ανατολικό τμήμα της Κεντρικής Ελλάδας με έκταση που ξεπερνά τα 10.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Αποστραγγίζοντας το μεγαλύτερο μέρος της υδρολογικής λεκάνης της Θεσσαλίας διέρχεται από την κοιλάδα των Τεμπών μεταξύ των ορέων Ολύμπου στα βόρεια και Οσσας στα νότια.

Την περιπλάνηση με το ειδικά διαμορφωμένο για τις μετρήσεις αλλά εξαιρετικά άβολο για τους ανθρώπους ημιφορτηγό του Πανεπιστημίου Αθηνών μέσα στον καυτό ήλιο δεν θα την έλεγες και απόλαυση. Επρεπε, στα επιλεγμένα σημεία από τον επικεφαλής της γεωφυσικής ομάδας επίκουρο καθηγητή Γ. Αλεξόπουλο, που ήταν πάντα μαζί τους, να κατεβαίνουν όλοι παίρνοντας στα χέρια και όλα τα βαριά όργανα μετρήσεων, τους πασσάλους συν τα καρούλια με τα καλώδια. Στη συνέχεια καθηγητής και μεταπτυχιακοί φοιτητές, όλοι αδιακρίτως, να ακροβολίζονται μέσα στους αγρούς δημιουργώντας με τα καλώδια ρόμβους με πλευρές 40 μέτρων περίπου και στο κέντρο, με τη βοήθεια των ενδείξεων για την τάση και το ηλεκτρικό ρεύμα που περνάει και μέσα από το έδαφος, να βρίσκεις την ειδική αντίστασή του στο σημείο εκείνο, ως και 250 μέτρα κάτω. Ψηλαφώντας έτσι το προφίλ του υπεδάφους, τη διαστρωμάτωση των αποθέσεων του ποταμού αλλά και το πού και αν υπάρχει το πολύτιμο νερό. Μετά, μάζεμα ξανά όλων αυτών, και με το αυτοκίνητο να διαμαρτύρεται για τη δοκιμασία, στο επόμενο σημείο. Σε κάποια δεν υπήρχε ψυχή γύρω και ο μόνος αντίπαλος ήταν ο καυτός ήλιος, η δίψα, η έλλειψη τουαλέτας και η πείνα που είχε αρχίσει να κυριεύει τουλάχιστον εμένα. Σαν να ήταν το σενάριο κάποιας ταινίας το όλο σκηνικό της περιπλάνησης στο Δέλτα του Πηνειού. Μου θύμισε λίγο έργα του μακαρίτη Σταύρου Τορνέ, την Καρκαλού ίσως και τον Ντανίλο Τρέλες.

Η στάθμη του Πηνειού ανεβαίνει και κατεβαίνει εξαιτίας και των εποχικών βροχοπτώσεων αλλά και των υπόγειων πηγών που η έρευνα διαπίστωσε πως υπάρχουν στα πανέμορφα Τέμπη

Σε άλλες περιπτώσεις όμως, εκεί όπου γύρω υπήρχαν και οι φυτείες με τα ακτινίδια, έπρεπε να πάρεις την άδεια από τους ντόπιους. Που όμως, λίγοι ευτυχώς, από αυτούς, έχοντας παρεξηγήσει τις διαδικασίες της έρευνας όπως γινόταν, έδειχναν μιαν απροθυμία να αφήσουν την ομάδα να κάνει μετρήσεις στο επιλεγμένο από πριν σημείο. Οπως κατάλαβα, πριν από τους γεωλόγους και τους γεωφυσικούς είχαν προηγηθεί κάποιοι οικολόγοι. Που, παρατηρώντας ίσως πως είχε αυξηθεί υπερβολικά ο πληθυσμός των αρουραίων στην περιοχή, είχαν ελευθερώσει έναν αριθμό φιδιών. Αυτό δεν άρεσε στους ανθρώπους που καλλιεργούσαν στο Δέλτα και όταν εμφανίστηκαν οι γεωλόγοι, τους θεώρησαν «ένα πράγμα» με τους οικολόγους και φοβήθηκαν ότι μια νέα… φιδοπαρτίδα θα ακολουθούσε. Παρά τις εξηγήσεις και τις διαβεβαιώσεις, είχε βγει και η φήμη ότι τα ξύλινα κιβώτια (με τα όργανα γεωφυσικής υπεδαφικής μέτρησης) είχαν μέσα τα φίδια! Οπότε η δυσπιστία ήταν διάχυτη. Το πιο αστείο που άκουσα με τα αφτιά μου ήταν η φράση: «Οχι, μην μπείτε εδώ σε αυτό το χωράφι γιατί θα σας κάψει ο ήλιος». Ως τις οκτώ το βράδυ πάντως εμείς γυρίζαμε πάνω – κάτω στο Δέλτα. Και όπως κατάλαβα, η ομάδα έτρωγε μία φορά το πρωί και μία το βράδυ, μετά από 12 ωρών αδιάκοπη παραμονή έξω στο πεδίο. Μετά το φαγητό, επεξεργαζόταν τις εντυπώσεις της ημέρας, καθοριζόταν το πρόγραμμα της επομένης και ένας ύπνος, ως το επόμενο πρωί, ήταν το μόνο ζητούμενο. Και όλο αυτό διαρκούσε αρκετές ημέρες κάθε φορά. Μεταξύ των ετών 2013 και 2015 έγιναν 14 παρόμοιες αποστολές.

Η έρευνα πεδίου κράτησε για περισσότερο από δύο χρόνια και οι ερευνητές έζησαν και τις τέσσερις εποχές. Και όταν ο ήλιος έκαιγε την περιοχή, και όταν τα κουνούπια μετά τις φθινοπωρινές βροχές γίνονταν ανυπόφορα και όταν η χειμωνιάτικη βροχή και η λάσπη δεν σε άφηναν να κάνεις βήμα. Βέβαια βλέπεις την κοιλάδα των Τεμπών όπως δεν την έχει δει ο περαστικός επιβάτης του ΙΧ, του τρένου ή του λεωφορείου και είναι αλήθεια πως η εντύπωση από την ομορφιά της σε συνοδεύει αρκετά μετά αφού έχεις φύγει από εκεί. Το χειρότερο είναι πως όταν θέλησαν να παρουσιάσουν τα πρώτα εμπεριστατωμένα αποτελέσματα των ερευνών τους στους κατοίκους της περιοχής, ελάχιστοι ήταν στην αίθουσα του Δημαρχείου εκείνο το Σάββατο, Νοέμβριο του 2015, στον Πυργετό. Η μη προσέλευση σε μεγάλο βαθμό αποδόθηκε στο ότι ήταν η περίοδος συγκομιδής των ακτινιδίων (οπότε στη συνάντηση: Επιστήμη – Γεωργικές ασχολίες για το εισόδημα, σημειώθηκε 2). Ετσι, τα όσα πολύ χρήσιμα για το παρόν και το μέλλον είχαν να πουν οι πολυάριθμοι επιστήμονες, οι εμπλεκόμενοι στην εφαρμοσμένη αυτήν έρευνα, άκουσαν οι τοπικοί ιθύνοντες και λιγοστοί κάτοικοι της περιοχής, ενώ πριν από λίγες ημέρες κλείστηκαν οριστικά στις σελίδες των παραδοτέων του έργου, πίσω από τους μακρόσυρτους τίτλους και τις ευχές.

Το Δέλτα του ποταμού Πηνειού είναι αλήθεια πως προσφέρει πολλές δυνατότητες μιας καλύτερης ζωής στους κατοίκους της περιοχής. Αρκεί να καταφέρουν να διαχειριστούν όλο αυτό το σύστημα που για ευκολία αλλά χωρίς πολύ σεβασμό στην οντότητά του ο άνθρωπος το αποκαλεί «Φύση». Θα το κάνουν όμως; Γιατί, όπως φαίνεται από τα γραπτά, που μένουν αλλά πολλές φορές δεν αξιοποιούνται, χρειάζονται για αυτό και κάποιες θυσίες.

Το ερευνητικό έργο έχει τον κωδικό DAPHNE (MIS:375908) και τίτλο: «Διερεύνηση των Επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής στα Ποτάμια Δέλτα: Εφαρμογή στην περίπτωση του Δέλτα του Ποταμού Πηνειού» της Πράξης ΘΑΛΗΣ του Επιχειρησιακού Προγράμματος Εκπαίδευση & Διά Βίου Μάθηση του Υπουργείου Παιδείας, Ερευνας & Θρησκευμάτων. Και τα αποτελέσματα βρίσκονται στη διεύθυνση: thalis-daphne.geol.uoa.gr.