Ο Λόρκα, ο Γκάτσος και ένας γάμος

Δύο άνδρες, μία γυναίκα, ένας έρωτας. Ο Λεονάρντο, η Νύφη και ο Γαμπρός. Ενα πάθος ισχυρότερο από την αγάπη και την άγρια φύση του κόσμου γύρω τους. Είναι αχώριστη παρέα από μικρά παιδιά, αλλά ανάμεσα στον Λεονάρντο και στη Νύφη υπάρχει ένας αόρατος, άγριος, άρρηκτος δεσμός… Τα χρόνια περνούν, κι εκείνη, ανήσυχη και δυστυχισμένη, ετοιμάζεται για τον γάμο της με τον Γαμπρό, στη μέση της Λευκής Ερήμου, όπου ζει με τον πατέρα της. Την ημέρα πριν από την τελετή στην πόρτα της εμφανίζεται μια γριά Ζητιάνα, που της προσφέρει ένα δώρο και μια συμβουλή: «Μην τον παντρευτείς, αν δεν τον αγαπάς». Παράλληλα της δίνει δύο γυάλινα στιλέτα. Ενα ρίγος διαπερνά την ψυχή και το σώμα της Νύφης…

Η παραπάνω σύνοψη είναι της ταινίας «Ματωμένος γάμος», τελευταίας ως σήμερα κινηματογραφικής εκδοχής του ομότιτλου θεατρικού έργου του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Η ταινία, η οποία θα προβάλλεται στις αίθουσες από την ερχόμενη Πέμπτη, σκηνοθετήθηκε από τη Πάουλα Ορτίθ (υποψήφια για το βραβείο Γκόγια καλύτερου πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη 2012, για την πρώτη της ταινία, «De tu ventana a la mia») και είναι μια ελεύθερη απόδοση του θεατρικού κειμένου του Λόρκα. Ωστόσο η Ορτίθ διατηρεί τα στοιχεία μιας έντονης ιστορίας αγάπης, μιας από τις πιο όμορφες τραγωδίες της ισπανικής μυθοπλασίας με ήρωες ισάξιους του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας του αγγλοσαξονικού πολιτισμού.

Γραμμένο από τον Λόρκα το 1932 το θεατρικό έργο «Ματωμένος γάμος» ανέβηκε για πρώτη φορά στη Μαδρίτη τον Μάρτιο του 1933 και αμέσως έκανε πάταγο. Οχι απλώς ανήκει στα πιο πολυμεταφρασμένα έργα της ισπανικής λογοτεχνίας αλλά αποτελεί και ένα από τα αριστουργήματα της σύγχρονης λογοτεχνίας γενικότερα. Ο «Ματωμένος γάμος» είναι το έργο που έκανε τον Φεντερίκο Γκαρσία Λόρκα γνωστό στην Ελλάδα και σε αυτό συνέβαλε τα μέγιστα η κορυφαία μετάφραση του ποιητή και στιχουργού Νίκου Γκάτσου (μπορεί κανείς να τη βρει στην έκδοση του Πατάκη που περιλαμβάνει επίσης τα έργα του Λόρκα «Το σπίτι της Μπερνάρντα Αλμπα» και «Ο Περλιμπλίν και η Μπελίσα» και δύο ποιήματα). Η αγάπη του Γκάτσου για τον Λόρκα και την ποίησή του γεννήθηκε όταν ο πρώτος ταξιδεύοντας με το τρένο για την Πελοπόννησο διάβασε σε ένα μονόστηλο εφημερίδας την είδηση της δολοφονίας του δευτέρου. Ο Γκάτσος εντυπωσιάστηκε από το γεγονός ότι στην Ισπανία ένας ποιητής είχε δολοφονηθεί και όταν γύρισε στην Αθήνα άρχισε να αναζητεί ποιήματα του Λόρκα. Ενας ναυτικός φίλος του, ο καπετάνιος Αντωνίου, του έφερε την πρώτη έκδοση του «Ματωμένου γάμου» από την Αργεντινή.

Η μετάφραση του έργου από τον Νίκο Γκάτσο έγινε αφού είχε γράψει την «Αμοργό». Ο ποιητής μετέφρασε το έργο κατευθείαν από τα ισπανικά με τη βοήθεια των γαλλικών –δύο γλώσσες τις οποίες είχε μάθει μόνος του. «Ο Γκάτσος είχε κάνει μια επιλογή στο πώς θα παρουσιάσει τον «Ματωμένο γάμο»» μας είπε η σύντροφος του ποιητή συγγραφέας και μεταφράστρια Αγαθή Δημητρούκα, η οποία ανέλαβε τον υποτιτλισμό του τελευταίου κινηματογραφικού «Ματωμένου γάμου». «Είχε δοκιμάσει να γράψει θεατρικό έργο αλλά δεν μπόρεσε γιατί αυτή του την επιθυμία την εξάντλησε στον «Ματωμένο γάμο». Γι’ αυτό όμως η μετάφρασή του είχε την απήχηση που είχε. Αν το μετέφραζε ξερά, δεν θα την είχε».

Αργότερα πολλοί φιλόλογοι κατηγόρησαν τον Γκάτσο για την ελευθερία του στη μετάφραση. «Ομως στη μετάφραση δεν υπάρχει αυτολεξεί, ένας μεταφραστής πρώτα ερμηνεύει και στη συνέχεια μεταφράζει» είπε η Δημητρούκα μνημονεύοντας τον Γκάτσο που έλεγε ότι όταν μεταφράζουμε τους στίχους ενός τραγουδιού δεν μπορούμε να είμαστε τελείως πιστοί. Για τη συγγραφέα και μεταφράστρια, η οποία έχει κατά καιρούς αρνηθεί να μεταφράσει εκ νέου το θεατρικό έργο εφόσον υπάρχει η μετάφραση του Γκάτσου, η ουσία σε αυτήν τη μετάφραση είναι «το ένστικτό του και η δική του ανάγκη να το μεταφράσει. Γιατί ο Γκάτσος είδε στον Λόρκα, και κυρίως στο έργο του, μια δική του αντανάκλαση, σαν να κατάλαβε ότι την ταυτότητά του δεν θα έπρεπε να την ψάξει στον Βορρά αλλά στη Μεσόγειο».

H καινοτομία του Φ. Γκ. Λόρκα ήταν ότι το ποιητικό, έμμετρο μέρος του «Ματωμένου γάμου» μπορούσε να προχωρήσει τη δράση του έργου. Η ικανότητα του Γκάτσου να γράφει στίχους τον είχε βοηθήσει πάρα πολύ στο θέατρο δίνοντάς του αμεσότητα αλλά και οικονομία στον λόγο. «Ως μεταφραστής το στίγμα που άφησε ο Νίκος Γκάτσος είναι να μεταφέρει ένα ξένο έργο στη δική του γλώσσα. Δεν είναι εύκολο να μεταφράζει κανείς λογοτεχνία αν δεν ασχολείται με τη λογοτεχνία. Μεταφέρουν πράγματα που εκείνοι έχουν αγαπήσει στη δική τους γλώσσα. Αυτό κάποτε ήταν πολυτέλεια, γιατί σήμερα τα περισσότερα γίνονται κατά παραγγελία». Ενα στοιχείο που ο Γκάτσος σκοπίμως δεν μετέφερε ήταν τον αισθησιασμό του Λόρκα, προϊόν της επιρροής την οποίας προφανώς είχαν ασκήσει στον Λόρκα οι άραβες ποιητές της Ισπανίας. «Αυτό το στοιχείο φτήνυνε τη μετάφραση» είπε η Δημητρούκα, «επομένως όφειλε να αφαιρεθεί».

Ο Γκάτσος δεν είχε μεταφράσει μόνο Λόρκα, αν και αυτές οι μεταφράσεις του θεωρούνται οι σπουδαίες. Είχε επίσης μεταφράσει Ευγένιο Ο’ Νιλ («Το μακρύ ταξίδι της μέρας μέσα στη νύχτα»), Γκέοργκ Μπύχνερ («Δαντών»), Αρτσιμπαλντ Μακ Λις («Ιώβ»), Αντον Τσέχοφ («Πλατόνοφ»), Κρίστοφερ Φράι («Το σκοτάδι είναι αρκετά φωτεινό») και πολλά άλλα.

Η Δημητρούκα δεν είχε ασχοληθεί ποτέ στο παρελθόν με τον υποτιτλισμό. Ενώ γράφει στίχους και ξέρει τους περιορισμούς πάνω στη μελωδία, οι τεχνικές λεπτομέρειες που απαιτούνται στον υποτιτλισμό δεν της είχαν καν περάσει από το μυαλό. «Πώς να σκεφτώ ότι η κάθε αράδα θα πρέπει να είναι από 35 κτυπήματα, μέσα στα οποία θα πρέπει να υπάρξει μια συμπύκνωση των εννοιών του πρωτότυπου;».

Η μετάφραση του Γκάτσου ωστόσο δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί επακριβώς στον υποτιτλισμό της ταινίας γιατί από το 1945 που έχει εκδοθεί έχει αγγίξει το προσδόκιμο της ζωής του ανθρώπου. «Η μετάφραση του Γκάτσου είναι ένα ζηλευτό επίπεδο μετάφρασης και γι’ αυτό πολλοί τη μισούν, αφού δεν μπορούν να το φτάσουν» είπε η Δημητρούκα που αυτή την εποχή συνεργάζεται με μεγάλο εκδοτικό οίκο της Ισπανίας για την έκδοση έργων του Γκάτσου στα ισπανικά. «Ενώ υποστηρίζω τη μετάφραση του Γκάτσου, πολλά πράγματα δεν μπορούν να ισχύσουν διότι έχει αλλάξει ο τρόπος που μιλάμε, αφού η γλώσσα προχωρά, και πολύ ορθά. Επίσης στην ταινία υπάρχουν αλλαγές στους διαλόγους. Π.χ. τμήματα διαλόγων της μητέρας τα λέει η ζητιάνα που εκπροσωπεί τον θάνατο, κ.ο.κ.».

πότε & πού:

H ταινία «Ματωμένος γάμος» θα προβάλλεται στις αίθουσες από την Πέμπτη 14 Απριλίου σε διανομή Tanweer.