Μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα σε Παρίσι και Βρυξέλλες ο προβληματισμός γύρω από τη ραγδαία ανάπτυξη του ισλαμικού φονταμενταλισμού έχει έρθει πάλι στο προσκήνιο. Η εξήγηση του φαινομένου είναι πολύπλοκη γιατί αυτό πρέπει να εξηγηθεί σε πολλά επίπεδα, κυρίως στο γεωπολιτικό, στο πολιτισμικό και στο κοινωνικοψυχολογικό.
Η γεωπολιτική διάσταση
Ως γνωστόν, η εισβολή δυτικών δυνάμεων στο Ιράκ με σκοπό τον εκδημοκρατισμό της χώρας κατάργησε μεν τη δικτατορία του Σαντάμ Χουσεΐν, αλλά δημιούργησε μια χαώδη κατάσταση, κατάσταση που συνδέεται με τη δημιουργία του Ισλαμικού Χαλιφάτου που κατόρθωσε μετά τον συριακό εμφύλιο να ελέγξει σημαντικές περιοχές και στις δύο χώρες. Στη συνέχεια, η αποτυχία της λεγόμενης Αραβικής Ανοιξης, με λίγες εξαιρέσεις, οδήγησε σε νέες δικτατορίες ή ψευδοδημοκρατικά καθεστώτα, με κύριο αποτέλεσμα την ενδυνάμωση της Ισλαμικής Αδελφότητας, που κατέστη η πιο σοβαρή αντιπολίτευση (νόμιμη ή παράνομη) στις περισσότερες χώρες της ευρύτερης περιοχής. Οι παραπάνω εξελίξεις, σε συνδυασμό με τις συνεχώς εντεινόμενες ανισότητες και σε παγκόσμιο αλλά και σε εθνικό επίπεδο, θεωρήθηκαν από τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς (και όχι μόνο) ένα νέο είδος αποικιοκρατίας που η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση επέφερε. Αυτή η κατάσταση, σε συνδυασμό με το άλυτο παλαιστινιακό πρόβλημα, ενέτεινε βέβαια έναν κοσμικό ή/και θρησκευτικό εθνικισμό στις χώρες όπου οι μωαμεθανοί αποτελούν σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού.
Η πολιτισμική διάσταση
Στο επίπεδο των αξιών που διαμορφώνουν τις εθνικές, πολιτικές και θρησκευτικές ταυτότητες των ατόμων παρατηρούμε κυρίως στα οικονομικά αδύνατα αλλά και στα μεσαία στρώματα μια ριζική αντίδραση στον μεταμοντέρνο, δυτικό τρόπο ζωής που χαρακτηρίζεται από φαινόμενα όπως η ευρεία εξάπλωση της αθεΐας, η σεξουαλική ελευθεριότητα, ο ηθικός σχετικισμός, ο φεμινισμός, η νομιμοποίηση της ομοφυλοφιλίας, η αποδυνάμωση των συγγενικών δεσμών κ.τ.λ. Ετσι, στο επίπεδο της κουλτούρας, μπορούμε να δούμε την άνοδο του θρησκευτικού φονταμενταλισμού ως μια αντίδραση στους βασικούς προσανατολισμούς και ηθικούς κώδικες της ύστερης, παγκοσμιοποιημένης νεωτερικότητας. Μιας νεωτερικότητας ο πολιτισμός της οποίας μέσω των παγκόσμιων ΜΜΕ διαχέεται σε πλανητικό επίπεδο. Με αυτόν τον τρόπο βέβαια οι παραδοσιακές αξίες και πολιτισμικοί κώδικες υποσκάπτονται από τον δυτικό «πολιτισμικό ιμπεριαλισμό» που συνδέεται άμεσα με τον οικονομικό ιμπεριαλισμό των πανίσχυρων πολυεθνικών εταιρειών.
Η αντίδραση ενός αριθμού μουσουλμάνων είναι ένας αγώνας για επιστροφή στα fundamentals (δηλαδή, «στα βασικά»). Ο οδηγός σε αυτή τη στροφή προς τα πίσω είναι τα ισλαμικά ιερά κείμενα, κυρίως το Κοράνι, που οι φονταμενταλιστές ερμηνεύουν «κατά γράμμα». Ετσι, για παράδειγμα, ενώ η μεταφορική ερμηνεία του όρου τζιχάντ σήμερα σημαίνει εσωτερικός πόλεμος του πιστού κατά της αμαρτίας, η φονταμενταλιστική ερμηνεία παροτρύνει τους πιστούς σε έναν πόλεμο εναντίον των απίστων. Οι τελευταίοι πρέπει να εξισλαμισθούν διά της πειθούς ή της βίας. Επιπλέον, σε πολλές ιερατικές σχολές που εξαπλώνονται ραγδαία, ο σκοπός της επέκτασης του Ισλάμ σε όλον τον κόσμο θυμίζει σε έναν βαθμό τις σταυροφορίες, καθώς και τους άγριους θρησκευτικούς πολέμους στην Ευρώπη πριν από την ανάπτυξη του δυτικού διαφωτισμού. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο δεν είναι περίεργο που ο τζιχαντιστής είναι διατεθειμένος να θυσιάσει ακόμη και τη ζωή του αφού γίνεται «μάρτυρας» σε αυτόν τον κόσμο και εκλεκτός του Αλλάχ στον άλλον.
Η κοινωνικοψυχολογική διάσταση
Σε αυτό το επίπεδο εγείρεται το εξής ερώτημα: Γιατί, παρ’ όλες τις ευνοϊκές γεωπολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες, είναι μόνο μια μικρή μειοψηφία των πιστών που παίρνει τον δρόμο της τζιχάντ; Για να απαντήσουμε το παραπάνω ερώτημα πρέπει να δώσουμε έμφαση σε μια κοινωνικοψυχολογική προσέγγιση του προβλήματος. Κατά τον Anthony Giddens, στην προνεωτερική εποχή κυριαρχούσαν ηθικοί κώδικες που δημιουργούσαν ένα σταθερό θεσμικό πλαίσιο. Αυτό μείωνε τις επιλογές και λειτουργούσε ως οδηγός στο πώς πρέπει να πορευτεί ένα άτομο στον βίο του. Αυτού του είδους το σταθερό πλαίσιο σταδιακά εξαφανίζεται στην ύστερη νεωτερικότητα –περίοδο κατά την οποία οι επιλογές πολλαπλασιάζονται. Το υποκείμενο πρέπει να δημιουργήσει ένα δικό του πλαίσιο, πρέπει να κατασκευάσει τη «δική του βιογραφία». Αυτή η κατάσταση δημιουργεί άγχος που οδηγεί είτε στη δημιουργικότητα και σχετική απελευθέρωση από τα παραδοσιακά δεσμά είτε στη φυγή από τη δύσκολη πραγματικότητα. Μια φυγή που μερικές φορές οδηγεί στη φανατική προσκόλληση σε παραδοσιακούς, «ξεπερασμένους» από το κοινωνικό γίγνεσθαι κανόνες. Κανόνες που μειώνουν τις επιλογές, αμβλύνουν το άγχος αλλά εντείνουν συγχρόνως τις δυσκολίες προσαρμογής σε μια εξαιρετικά ρευστή μεταμοντέρνα πραγματικότητα.
Τέλος, σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να αναφερθούμε σε καθαρά ψυχαναλυτικές εξηγήσεις του (θρησκευτικού και κοσμικού) φονταμενταλισμού που κυρίως βασίζονται στο έργο του Φρόιντ, της Μ. Κλάιν και του Λακάν. Για παράδειγμα, οπαδοί του τελευταίου εστιάζουν την προσοχή τους στη λακανική έννοια της απόλαυσης (jouissance). Πολύ συνοπτικά και απλουστευτικά, το βρέφος περνάει μια περίοδο πλήρης απόλαυσης στην αγκαλιά και φροντίδα της μητέρας. Στο στάδιο όμως της επιβολής του «νόμου του πατέρα» και της εισαγωγής του υποκειμένου στη γλώσσα, παρατηρούμε το πέρασμα από την ολική στη μερική απόλαυση. Σε αυτή τη φάση το υποκείμενο προσπαθεί να ξαναβρεί τον παράδεισο της μητρικής αγκαλιάς. Κάτι παρόμοιο μπορεί να δει κανείς στην προσπάθεια του φονταμενταλιστή να αναβιώσει την παραδοσιακή ισλαμική κοινότητα όπου υποτίθεται πως κυριαρχούσαν η αλληλεγγύη, η αδελφοσύνη και η συμπόνια προς τον άλλον. Βέβαια, ο τρόπος με τον οποίο το γεωπολιτικό, το πολιτισμικό και το ψυχολογικό/ψυχαναλυτικό συνδέονται μεταξύ τους εγείρει μεθοδολογικά προβλήματα που δεν είναι δυνατόν να εξεταστούν στο παρόν άρθρο.
Κλείνοντας δεν χρειάζεται να τονίσω πως παρατηρούμε φονταμενταλιστικές τάσεις σε όλες τις μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις –από τον χριστιανισμό ως τον ιουδαϊσμό και τον ινδουισμό. Στην τωρινή όμως συγκυρία, για λόγους που εν μέρει εξήγησα, είναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός που πρωτοστατεί.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στην LSE.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
