Το δράμα της Ιστορίας

Robert Menasse
Η έξωση από την κόλαση
Μετάφραση Θόδωρος Παρασκευόπουλος.
Εκδόσεις Πόλις, 2016,
σελ. 456, τιμή 20 ευρώ

Το 1992 ο αυστριακός συγγραφέας Ρόμπερτ Μενάσε είδε σε μια έκθεση στο Μουσείο Gropius-Bau του Βερολίνου έναν πίνακα του Ρέμπραντ που του έκανε εντύπωση επειδή ο άνδρας που απεικόνιζε είχε ένα όνομα το οποίο έμοιαζε με το δικό του: ήταν ο ραβίνος Μενασέ μπεν Ισραέλ, που έστησε το πρώτο εβραϊκό τυπογραφείο στο Αμστερνταμ τον 17ο αιώνα, δάσκαλος του Μπαρούχ Σπινόζα και εξέχων λόγιος και συγγραφέας της εβραϊκής Διασποράς.

Για τη ζωή του Μενασέ είχαν γραφτεί πολλά, όμως ο συγγραφέας δεν σκέφτηκε να γράψει μία ακόμη μελέτη ή ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Ο στόχος του ήταν πιο φιλόδοξος: να ανασυστήσει μια εποχή (τον 17ο αιώνα) και ταυτοχρόνως να την παραλληλίσει με τη χιτλερική περίοδο και τα χρόνια που ακολούθησαν ως τα τέλη του 20ού αιώνα. Ετσι μελέτησε τα σχετικά αρχεία στο Αμστερνταμ, όπως και τα αρχεία της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης. Εννέα χρόνια αργότερα εξέδωσε το σημαντικότερο ως τώρα μυθιστόρημά του: την Εξωση από την κόλαση.

Το βιβλίο συστήνεται ως ιστορικό μυθιστόρημα από τον γερμανό εκδότη Zuhrkamp, αλλά ο Μενάσε σε συνέντευξή του το αρνήθηκε κατηγορηματικά λέγοντας: «Δύο πράγματα στη ζωή δεν μ’ ενδιαφέρουν. Ποτέ δεν θέλησα να γράψω και ποτέ να διαβάσω ένα ιστορικό μυθιστόρημα».

Η Εξωση από την κόλαση είναι μια, ας πούμε, διπλή μυθιστορηματική βιογραφία. Ο Μενάσε έστησε αριστοτεχνικά την αφήγησή του ως παράλληλο μοντάζ, με πρωταγωνιστές αντιστοίχως τον διάσημο ραβίνο του 17ου αιώνα και κάποιον σύγχρονο ιστορικό ονόματι Βίκτορ Αμπραβανέλ που μοιάζει με καρικατούρα του πρώτου. Καθώς διαβάζουμε το βιβλίο διαπιστώνουμε πως τα δύο πρόσωπα έχουν πολλές ομοιότητες –παρά τη σπουδαιότητα του ραβίνου και τη μετριότητα του Αμπραβανέλ και παρότι τους χωρίζουν 350 χρόνια.

Μια ομάδα παλιών συμμαθητών κάπου στην Αυστρία συναντώνται 25 χρόνια μετά την αποφοίτησή τους από το Γυμνάσιο. Ενας από αυτούς είναι και ο Βίκτορ Αμπραβανέλ, εβραϊκής καταγωγής από την πλευρά του πατέρα του, που αποφασίζει να προβεί σε κάτι πρωτοφανές: όταν έρχεται η ώρα να μιλήσει, «αποκαλύπτει» το ναζιστικό παρελθόν των καθηγητών τους, αναφέροντας μάλιστα στοιχεία: τον αριθμό μητρώου με τον οποίο ήταν καταχωρισμένος ο καθένας τους στους καταλόγους του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος. Προκαλείται σάλος και οι πάντες αποχωρούν αφήνοντας μόνους τον Αμπραβανέλ και τη Χίλντεγκουντ, με την οποία ήταν ερωτευμένος στα νιάτα του. Οι δυο τους περνούν μια ολόκληρη βραδιά μαζί ανακαλώντας το παρελθόν, αναπολώντας αλλά και σαρκάζοντας την εποχή, για να αποκαλυφθεί στο τέλος πως οι αριθμοί μητρώου των καθηγητών τους που ανέφερε ο Αμπραβανέλ ήταν πλαστοί. Ο ίδιος ομολογεί πως στόχος του ήταν να τους εκδικηθεί επειδή του είχαν κάνει μαύρη τη ζωή στα μαθητικά του χρόνια.

Αλλά κατά τη διάρκεια της μακράς νύχτας παρεμβάλλεται σε τακτά διαστήματα η ζωή του Μενασέ μπεν Ισραέλ, ο οποίος ήταν γόνος εβραίων μαράνων (βιαίως εκχριστιανισθέντων, που όμως διατηρούσαν κρυφά την πίστη τους) σε μια Πορτογαλία όπου κυριαρχούσαν ο τρόμος της Ιεράς Εξέτασης και ο θρησκευτικός φανατισμός. Το πορτρέτο του Μενασέ βασίζεται στα ιστορικά περιστατικά, αλλά με κάποιες διαφοροποιήσεις, προκειμένου ο παραλληλισμός με τον Αμπραβανέλ να λειτουργεί πειστικότερα.

Ο Μενασέ μπεν Ισραέλ γεννήθηκε το 1604 στην Πορτογαλία και το 1610 η οικογένειά του, για να σωθεί από την Ιερά Εξέταση, διέφυγε (με μυθιστορηματικό τρόπο, μέσα σε φέρετρα) στο Αμστερνταμ, μια πόλη προτεσταντική όπου εκείνοι που κινδύνευαν δεν ήταν οι Εβραίοι αλλά οι καθολικοί. Μεγαλώνοντας ο Μενασέ έδωσε σημαντικότατο συγγραφικό έργο και αναδείχθηκε σε σημαίνουσα προσωπικότητα της εποχής. Εκείνος έπεισε τον Ολιβερ Κρόμγουελ να προσκαλέσει στην Αγγλία τους εβραίους εμπόρους και τραπεζίτες που εκσυγχρόνισαν το διοικητικό και τραπεζικό σύστημα στη Βρετανία, γεγονός που την κατέστησε ικανή μέσα σε πολύ λίγα χρόνια να γίνει θαλασσοκράτειρα και να αναπτυχθεί σε τεράστια αυτοκρατορία.

Πρόθεση του Ρόμπερτ Μενάσε ωστόσο δεν ήταν μόνο να αναδείξει την προσωπικότητα του Μενασέ μπεν Ισραέλ αλλά –και κυρίως –με αφηγηματικό τρόπο και αξιοθαύμαστη δεξιοτεχνία να μιλήσει για το δράμα της Ιστορίας, μετακινούμενος συνεχώς από το παρελθόν στο παρόν και μεταμορφώνοντας τον ιστορικό σε μυθιστορηματικό χρόνο. Το σκεπτικό του είναι εμφανέστατο: η Ιερά Εξέταση «τερματίζει» την Αναγέννηση αλλά επακολουθεί ο Διαφωτισμός, τον οποίο διαδέχεται η ναζιστική εποχή. Ο αντισημιτισμός και ο ρατσισμός ταυτίζονται –και άρα ο ναζισμός είναι η επιστροφή της Ιεράς Εξέτασης που έχει πλέον εκσυγχρονιστεί. Ενώ όμως την Ιερά Εξέταση διαδέχθηκε ο Διαφωτισμός, στη μεταφασιστική εποχή επικράτησαν ο σχετικισμός, η επιστροφή στον εθνικισμό και η απαξίωση των ατομικών αξιών και των ιστορικών διδαγμάτων. Επομένως οι σημερινές μεταφασιστικές κοινωνίες είναι μεταμοντέρνες.

Αφήγηση σε τρία επίπεδα

Ο Μενάσε, προκειμένου να καταστήσει εμφανείς τις ομοιότητες, όπως και τις διαφορές των ιστορικών περιόδων, αναπτύσσει την αφήγησή του σε τρία επίπεδα: της εποχής του Μενασέ μπεν Ισραέλ στην Πορτογαλία, στο Αμστερνταμ και στη Βρετανία, της συνάντησης των παλαιών συμμαθητών και της ανάκλησης των περιστατικών της νεανικής ζωής του Αμπραβανέλ και της Χίλντεγκουντ. Στο τέλος επιστρέφουμε στην αρχή του βιβλίου αλλά με μια μετάθεση 350 και πλέον χρόνων: ο Βίκτορ Αμπραβανέλ θα φύγει το πρωί της επομένης για το Αμστερνταμ, όπου θα δώσει μια διάλεξη με τίτλο «Ποιος ήταν ο δάσκαλος του Σπινόζα;».

Η Εξωση από την κόλαση είναι ένα εξαιρετικά πρωτότυπο μυθιστόρημα για τον ρατσισμό, τον αντισημιτισμό και τον ολοκληρωτισμό. Σε αντίθεση με τον Αγγελο της Ιστορίας του Μπένγιαμιν, στην αφήγηση του Μενάσε δεν παρασυρόμαστε προς το μέλλον αλλά επιστρέφουμε στο παρελθόν. Είναι ένα πικρό συμπέρασμα. Αν θέλουμε όμως να μην ξαναζήσουμε το παρελθόν, θα πρέπει να αλλάξουμε το παρόν. Αυτό προκύπτει και από τα δοκίμια του Μενάσε και ελπίζω κάποια να μεταφραστούν στη γλώσσα μας. Αλλωστε και στην Εξωση από την κόλαση ο υποψιασμένος αναγνώστης θα διακρίνει πίσω από τον δεξιοτέχνη αφηγητή και τον ικανό δοκιμιογράφο, όπως συμβαίνει με όλους τους σημαντικούς πεζογράφους της Κεντρικής Ευρώπης.