Οσα διάβαζε ο φιλόσοφος τον 4ου π.Χ. αιώνα

Κωνσταντίνος Σπ. Στάϊκος
Αριστοτέλους βιβλιοθήκη
Η σπουδαιότερη συλλογή βιβλίων που συγκροτήθηκε ποτέ
Εκδόσεις Ατων, 2015,
σελ. 364, τιμή 24 ευρώ

Ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ξέρουμε ότι είχε συγκροτήσει βιβλιοθήκη, γράφει στο ΙΓ’ βιβλίο των Γεωγραφικών ο Στράβων. Είναι ο πρώτος που είχε μια οργανωμένη προσωπική βιβλιοθήκη, θα λέγαμε με σημερινούς όρους. Με τι σκοπούς συγκροτήθηκε η βιβλιοθήκη αυτή και τι περιείχε; Τι συνέλεγε και τι διάβαζε ο Αριστοτέλης τον 4ο π.Χ. αιώνα; Ο Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος, αρχιτέκτονας, συλλέκτης βιβλίων και ιστορικός του ελληνικού βιβλίου, συγγραφέας της πεντάτομης Ιστορίας της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό (Κότινος, 2002-2012), επιχειρεί να χαρτογραφήσει τη βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη στο τελευταίο του βιβλίο (Αριστοτέλους βιβλιοθήκη, Ατων, 2015).

Η ανασύσταση της βιβλιοθήκης του Αριστοτέλη αρχίζει από τα παιδικά χρόνια στα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Ο πατέρας του Νικόμαχος, απόγονος του Μαχάονα, γιου του Ασκληπιού, διακεκριμένος γιατρός, μάλιστα γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Γ’, είχε ασχοληθεί και με τη συγγραφή ιατρικών πραγματειών. Οπως εκτιμά ο συγγραφέας, «πρέπει να θησαύριζε αντίγραφο του Ριζοτομικού –του αρχαιότερου βιβλίου περί βοτάνων –και ένα δοκίμιο για θέματα διαίτης (Υγιεινά)» αλλά και ιατρικά εγχειρίδια από τις ιατρικές σχολές της Κω και της Κνίδου. Αυτά κληρονομεί ο Αριστοτέλης μετά τον θάνατο των γονιών του, που πεθαίνουν όταν είναι ακόμη ανήλικος, οκτώ ή δέκα ετών. Τον αναθρέφει ο γαμπρός του Πρόξενος, παλιός μαθητής του Πλάτωνα. Ακολουθώντας τα βήματα εκείνου ο Αριστοτέλης στα 17 του πηγαίνει στην Αθήνα και αρχίζει τις σπουδές του στην πλατωνική Ακαδημία. Μυείται στη διαλεκτική μέθοδο και γρήγορα εξελίσσεται σε λαμπρό μαθητή, ο οποίος αναλαμβάνει τον τιμητικό ρόλο του «αναγνώστη», διαβάζει δηλαδή στο ακροατήριο της Ακαδημίας κάθε σύγγραμμα που επρόκειτο να δημοσιευθεί, προκειμένου οι ακροατές να συζητήσουν, να κρίνουν, να διασαφηνίσουν, να διορθώσουν σημεία του έργου προτού αυτό εκδοθεί, μια εκδοτική διαδικασία της Ακαδημίας που έχει περιγράψει ο Κ. Σπ. Στάικος στο βιβλίο του Η βιβλιοθήκη του Πλάτωνα και της Ακαδημίας (Ατων, 2012).

Τη φήμη του διακεκριμένου φιλοσόφου ο Αριστοτέλης αποκτά αργότερα, αφότου επιστρέφει στην Αθήνα, έπειτα από μακρά απουσία μετά τον θάνατο του Πλάτωνα, και διδάσκει στο Λύκειο (335 π.Χ. και εξής). Με την οικονομική ενίσχυση του παλαιού μαθητή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η σχολή απέκτησε επιβλητικές εγκαταστάσεις και ο Αριστοτέλης «προμηθεύτηκε και οργάνωσε το κατάλληλο εποπτικό υλικό ανάλογα με την κάθε επιστήμη και, τέλος, συγκρότησε μια χωρίς προηγούμενο συλλογή βιβλίων που αφορούσε το σύνολο της γραπτής πνευματικής παράδοσης και αποτέλεσε σημείο αναφοράς τόσο για την αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας όσο και για τις εργασίες του Αριστοτέλη». Αυτόν τον βιβλιακό πλούτο μαζί με τη διεύθυνση του Λυκείου αφήνει στον στενό φίλο και συνεργάτη του Θεόφραστο όταν τα αντιμακεδονικά αισθήματα οξύνονται στην Αθήνα και αναγκάζεται το 323 π.Χ. να καταφύγει στη Χαλκίδα.

Ο Θεόφραστος με τη σειρά του κληροδοτεί με τη διαθήκη του τη δική του βιβλιοθήκη μαζί με εκείνη του Αριστοτέλη στον Νηλέα, παλαιό μαθητή του Αριστοτέλη. Ο Νηλέας ελπίζει ότι μαζί θα αναλάβει και τη διεύθυνση του Λυκείου, αντ’ αυτού όμως επιλέγεται ο Στράτων από τη Λάμψακο. Προς εκδίκηση, ο Νηλέας φεύγει από την Αθήνα για τη γενέτειρά του Σκήψη στη βορειοδυτική Μικρά Ασία μαζί με τα βιβλία που του κληροδοτήθηκαν και ανέκδοτα έργα του Αριστοτέλη, στερώντας από το Λύκειο πολύτιμο διδακτικό υλικό. Παραχωρεί τα βιβλία στην οικογένειά του, ανθρώπους απλούς που δεν καταλάβαιναν την αξία τους και δεν φρόντισαν για τη φύλαξή τους. Οταν μάλιστα έμαθαν ότι οι Ατταλίδες αναζητούσαν βιβλία για τη βιβλιοθήκη της Περγάμου, τα έθαψαν για να μην πέσουν στα χέρια τους. Μουχλιασμένα και ταλαιπωρημένα, τα βιβλία ξεθάφτηκαν αργότερα και πωλήθηκαν στον βιβλιοσυλλέκτη Απελλικώνα από την Τέω. Ο Απελλικών σκοτώνεται στο τέλος του μιθριδατικού πολέμου και μεταξύ των λαφύρων που φέρνει στη Ρώμη ο Σύλλας μετά την κατάληψη της Αθήνας είναι και η βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη.

Ο τόμος, πανδέκτης πληροφοριών για τη ζωή και τα έργα του Αριστοτέλη, για το Λύκειο και τους μαθητές του, τους απογραφείς, τους καταλογογράφους, τους πρώτους εκδότες του αριστοτελικού corpus αλλά και για τη βιβλιακή κουλτούρα της εποχής, φέρει τον υπότιτλο: «Η σπουδαιότερη συλλογή βιβλίων που συγκροτήθηκε ποτέ». Υπερβολικός στην πρώτη ανάγνωση, ο υπότιτλος καταλήγει δίκαιος, εφόσον στην Αριστοτέλους βιβλιοθήκη συμπεριλαμβάνονται όχι μόνο τα βιβλία που διάβασε και είχε στην κατοχή του ο Αριστοτέλης αλλά και εκείνα που έγραψε –περίπου 400 αναφέρει η παράδοση, εκ των οποίων 47 έχουν διασωθεί -, έργα τα οποία μέσω αλεξανδρινών, λατίνων και αράβων γραμματικών κατέληξαν να αποτελούν τη βάση της δυτικής σκέψης.

Ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος επιστήμονας, εκείνος ο οποίος πρώτος ταξινομεί τη γνώση σε διακριτές περιοχές ώστε να ερευνηθεί με επιστημονικές μεθόδους (λογική, φυσική φιλοσοφία, βιολογία, ηθική, πολιτική, ρητορική…). Είναι επίσης ο πρώτος που θεωρεί τη βιβλιογραφική υποδομή απαραίτητη για την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης και ο πρώτος που ασχολείται με τη βιβλιακή οργάνωση. Δίδαξε στους αιγύπτιους βασιλείς πώς να συγκροτήσουν μια βιβλιοθήκη, αναφέρει ο Στράβων. Αποκωδικοποιώντας την αναφορά οδηγούμαστε στους Πτολεμαίους και στη φημισμένη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, με τον Αριστοτέλη να γίνεται πρωτοπόρος και σε αυτό που με σημερινούς όρους αποκαλούμε επιστήμη της βιβλιοθηκονομίας.