Πέντε νέα ιδεογράμματα (emoticons / emojis) προστέθηκαν εδώ και λίγο καιρό στο θρυλικό like button, τη νομισματική μονάδα του δημοφιλέστερου μέσου κοινωνικής δικτύωσης στον πλανήτη, ως εναλλακτικές «αντιδράσεις» (reactions) σε μια ορισμένη ανάρτηση. Μαζί με τον κλασικό σηκωμένο αντίχειρα, τα νέα εικονίδια αποτελούν το εξαμερές νέο like system του Facebook που έρχεται να αντικαταστήσει το παλιό μονοδιάστατο.
Συναίσθημα σε κονσέρβα, το like είναι το καύσιμο στον κινητήρα του Facebook. Αποτελεί το πλέον αναγνωρίσιμο σύμβολό του, ένα δεύτερο ανεπίσημο λογότυπο. Eνα γιγαντιαίο like κοσμεί την είσοδο στο campus της εταιρείας στο Menlo Park της Καλιφόρνιας. Καθημερινά γίνονται 6 δισεκατομμύρια likes, περισσότερα από τις αναζητήσεις στο Google. Είναι ένα ανεκτίμητο διαφημιστικό εργαλείο, που καταγράφει και επεξεργάζεται τις προτιμήσεις μας σε ανθρώπους, προϊόντα και υπηρεσίες. Oταν ενεργοποιήθηκε το κουμπί το 2009 δεν ήταν σίγουρο ότι θα αρέσει. Το 2016 αυτή η πολιτισμική μανία πέρασε στην επόμενη φάση.
Οι πέντε προσθήκες στο κλασικό κουμπί του like έγιναν με τις ευλογίες του «πατέρα» του Facebook, Μαρκ Ζούκερμπεργκ. «Η διαίσθησή μου είναι πως ο κόσμος θέλει περισσότερο πράμα» (people just want more stuff). Με αυτά τα λόγια δικαιολόγησε την εισαγωγή του νέου συστήματος εικονιδίων ο άνθρωπος που το εμπνεύστηκε, ο CPO του Facebook Κρις Κοξ. Οι άνθρωποι θέλουν επιλογές, αναζητούν το παραμικρό ψιχίο ψηφιακής νικοτίνης που θα διασκεδάσει την ανία τους. Σε μια μεταβιομηχανική εποχή, μετά την εποποιία της μαζικής τυποποιημένης παραγωγής, οι καταναλωτές θέλουν το προϊόν που καταναλώνουν να είναι όσο γίνεται customized, εξατομικεύσιμο και προσαρμόσιμο στις δικές τους ιδιαιτερότητες. Χρησιμοποιώντας τα νέα reactions φαίνεσαι πιο φιλοσοφημένος, πιο ψαγμένος. Επεκτείνεσαι πέρα από την απλή ευαρέσκεια χωρίς να χρειαστεί να προσπαθήσεις πολύ, ψάχνοντας τα κατάλληλα λόγια για ένα σχόλιο.
Τα πέντε εικονίδια, που θα εξετάσουμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια, είναι: «τέλειο!» (καρδιά), «χαχα», «ουάου!», «λυπάμαι», «έλεος!». Δοκιμαστικά, σε ορισμένες χώρες, είχε διατεθεί από το Facebook και μια επιπλέον, έκτη επιλογή, το εικονίδιο yay, που δεν προκρίθηκε για την τελική εκδοχή. Στην Ελλάδα δεν το είδαμε ποτέ στις οθόνες μας. Το yay έμοιαζε με το ιστορικό smiley, τη χαμογελαστή στυλιζαρισμένη φατσούλα που υπήρξε η μήτρα πάνω στην οποία αναπτύχθηκε όλος ο μεταγενέστερος διαλεκτικός πλούτος των emoticons.
Πιθανότατα στην απόρριψη του yay έπαιξε ρόλο η κοινοτοπία του συναισθήματος στο οποίο αντιστοιχούσε· είναι δύσκολο να σκεφτούμε σε τι διαφοροποιείται μια γενική έκφραση κατάφασης και αποδοχής (yay = yes) από το εξίσου γενικό like. Επομένως το yay εξοβελίστηκε από το τελικό σύστημα ως περιττό και νερόβραστο, παρόλο που κάποιοι το θεωρούν ως αισθητικά ανώτερο όλων. Καθοριστικός παράγοντας για την αφαίρεση πρέπει να ήταν η ασάφεια του μηνύματος: το χαμόγελο σημαίνει διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικές κουλτούρες, δεν έχει οικουμενικά ενιαίο νόημα. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η Ιαπωνία, όπου οι άνθρωποι χαμογελούν όχι μόνο όταν είναι ευτυχείς, αλλά και όταν νιώθουν οργισμένοι ή προσβεβλημένοι. Διατυπώθηκε τέλος η υπόνοια πως το yay αφαιρέθηκε διότι είναι slang όρος για την κοκαΐνη, από τους εκατοντάδες που υπάρχουν στην αγγλική γλώσσα. Η εξήγηση αυτή δεν φαίνεται πολύ πειστική, δεδομένου ότι το εικονίδιο θα μπορούσε να παραμείνει με διαφορετική ονομασία.
Το dislike, η έκφραση απαρέσκειας και ευθείας αποδοκιμασίας, παρότι αποτελεί σταθερή εδώ και χρόνια απαίτηση ενός μεγάλου μέρους της κοινότητας των χρηστών του μέσου, απορρίφθηκε εξαρχής. Το dislike θα έσπερνε ζιζάνια και θα φόρτιζε με αρνητικότητα την ατμόσφαιρα. Το Facebook δεν θα μετατρεπόταν σε Hatebook.
Oλες οι νέες αντιδράσεις είναι ουσιαστικά «θετικές», υπό την έννοια ότι δεν αποδοκιμάζουν τον χρήστη που έχει την πατρότητα της ανάρτησης, πράγμα που αποτελεί πιθανότατα τον μύχιο πόθο όσων ενθουσιωδώς τάσσονται υπέρ του dislike button. Τώρα το παλιό θετικό ενιαίο like «σπάει», πολυμερίζεται σε έξι αντιδράσεις που ουσιαστικά το εξειδικεύουν και το προεκτείνουν παρά το αναιρούν. Aλλωστε η καταμέτρηση παραμένει ενιαία: υπάρχει ένας συνολικός αριθμητικός δείκτης που συναθροίζει όλων των ειδών τις αντιδράσεις ώστε να αποτιμάται με εύληπτο τρόπο η δημοφιλία και η επιδραστικότητα της ανάρτησης. Εάν κάποιος επιθυμεί να εκφράσει την αποδοκιμασία του για την ανάρτηση αυτή καθαυτήν –όχι για το περιεχόμενο, αλλά για το ίδιο το γεγονός της ανάρτησης –δεν έχει τρόπο να το πράξει, ή τουλάχιστον τα περιθώριά του είναι εξαιρετικά στενά. Οποιαδήποτε από τις έξι αντιδράσεις κι αν επιλεγεί, λειτουργεί εν τέλει ενισχυτικά για το ποστ και το προσωπικό κεφάλαιο του εμπνευστή του.
Η επιλογή του όρου «αντιδράσεις» για τις νέες εναλλακτικές παραπέμπει σε ένα εμβληματικά αμερικανικό κληροδότημα: την ψυχολογία του συμπεριφορισμού (behaviorism), που μελετά και ερμηνεύει την παρατηρήσιμη ανθρώπινη συμπεριφορά ως αντίδραση σε ερέθισμα (stimulus-response model). Στο πειραματικό εργαστήριο του Facebook, σε κάθε ερέθισμα αντιστοιχεί μόνο μία αντίδραση. Δεν είναι δυνατό να συρρέουν δύο ή παραπάνω αντιδράσεις σε μία ανάρτηση, π.χ. μια καρδιά και συγχρόνως ένα γελαστικό «χαχα»· είσαι αναγκασμένος να διαλέξεις.
Ας δούμε, όμως, τις πέντε νέες εναλλακτικές:
Η καρδιά («love»), που στα ελληνικά αποδόθηκε ως «τέλειο!», εμφανίζεται ως υπερθετικός βαθμός του απλού like. «Αγαπώ» αυτό το ποστ, δεν «μου αρέσει» απλώς. Eίναι ένα like που έχει πάρει αναβολικά· ένα «like με στεροειδή». Σε δεύτερο επίπεδο υποφώσκει η γνωστή ερωτική σημασία του συμβόλου: «αγαπώ» εσένα ως άτομο, όχι τόσο αυτό που έγραψες. Θεωρητικά, οι καρδιές μπορούν να γίνουν αφορμές παρεξηγήσεων: κάποιος π.χ. μπορεί να τις εκλάβει εσφαλμένα ως ερωτικό κάλεσμα. Για τον ίδιο λόγο ορισμένοι αποφεύγουν τη χρήση τους, για να μην τους αποδοθούν προθέσεις που δεν έχουν.
2. Το γέλιο του like Το emoticon γέλωτος («χαχα») είναι συντομογραφία για να αποφεύγονται μακροσκελή και συχνά ενοχλητικά και ανεπιθύμητα χάχανα στα σχόλια (αχαχαχαχαχοχααχααχαχο). Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υπερθετικός βαθμός του απλού like όταν πρόκειται για κωμικά ποστ, π.χ. ανέκδοτα. Νοούνται, όμως, και περιπτώσεις όπου απλώς «γελώ» με το πάθημα κάποιου χωρίς να «μου αρέσει»: π.χ. όταν κάποιος ανεβάσει είδηση για γκάφα ή νίλα πολιτικού (στραβοκλωτσιά Καραμανλή, τσουλούφι Φάνης Πετραλιά, σαρδάμ Σημίτη) χωρίς συνοδευτικό σχολιασμό.
3. O «Βαρουφάκης» Το τρίτο emoticon είναι η έκπληξη ή κατάπληξη («ουάου»). Στο ελληνικό Facebook το ονομάσαμε και «Βαρουφάκης», καθώς θυμίζει τη λεβέντικη απάντηση, εφάμιλλη του λεωνίδειου «Μολών λαβέ», με την οποία ο πρώην υπουργός Οικονομικών κατατρόπωσε τον Γερούν Ντάισελμπλουμ έπειτα από κοινή συνέντευξη Τύπου στις 30 Ιανουαρίου 2015. Το ουάου μπορεί να τεθεί σε μια πολύ παράξενη και ασυνήθιστη είδηση, «άνθρωπος δάγκωσε σκύλο» ή «γεννήθηκε μοσχάρι με τρία κεφάλια», που όμως δεν προσφέρεται ακριβώς και για γέλια. Στον βαθμό που το ουάου αντιστοιχεί σε μια μάλλον δυσάρεστη έκπληξη, εμφανίζει μερική αλληλοεπικάλυψη τόσο με το «λυπάμαι» όσο και με το «έλεος!». Μπορεί, όμως, και να επιβραβεύει ένα θετικό κατόρθωμα, π.χ. την ανάβαση σε απόκρημνη κορυφή και το ποστάρισμα μιας duckface selfie από εκεί ψηλά.
4. Η απόγνωση Το τέταρτο είναι η λύπη, το δακρυόεν emoticon. Η χρησιμότητά του είναι προφανής σε περιπτώσεις αγγελιών δυσάρεστων γεγονότων. Κατ’ εξοχήν στον θάνατο, αλλά και τον τραυματισμό, την ασθένεια, το διαζύγιο, την απόλυση, την αποτυχία στις εξετάσεις. Σε βγάζει από την αμήχανη και αντιφατική θέση να πατήσεις like σε ένα θλιβερό γεγονός. Μπορεί ακόμη να χρησιμοποιηθεί για να δηλώσει αποδοκιμασία, π.χ. στις νέες βαριές φορολογίες που ετοιμάζει η κυβέρνηση. Σε αντίθεση με την «οργή» του τελευταίου emoticon, εδώ το κακό γίνεται δεκτό πιο βουβά και παθητικά, με μια αίσθηση αβοηθητότητας και απόγνωσης.
5. Ελεος πια Το τελευταίο φατσάκι είναι ο «θυμός», η «τσαντίλα» (angry). Στο ελληνικό Facebook αποδόθηκε με το «έλεος!», πράγμα που δεν είναι το ίδιο. Αυτή η σημασιολογική απόκλιση μεταξύ του αγγλικού και του ελληνικού όρου επιτρέπει ένα μεγαλύτερο εύρος διαφοροποιημένων χρήσεων και στρατηγικών. Το έλεος είναι πασπαρτού στην προφορική κουλτούρα εντός και εκτός Διαδικτύου: ένα επιφώνημα δυσφορίας ή θυμηδίας για κάτι ανυπόφορο ή εξωφρενικό. Συχνά λέγεται εν είδει χαριτωμενιάς, πειράγματος μεταξύ οικείων· βάζω «έλεος!» στο στάτους φίλου που αναλύει με εμβρίθεια την κάθε ασήμαντη μικρολεπτομέρεια ενός ποδοσφαιρικού αγώνα, για να του δείξω πόσο έχω μπουχτίσει από τη μονομανία του με την μπάλα.
Είναι νωρίς ακόμη για μια οριστική αποτίμηση των νέων emojis. Oμως τα πρώτα στοιχεία δείχνουν ότι οι αντιδράσεις σε αυτά είναι μάλλον υποτονικές και χλιαρές. Η χρήση τους φθίνει μετά την περιέργεια των πρώτων ημερών. Ο ισχυρός αυτοματισμός του παλιού καλού like, που πλέον ύστερα από χρόνια δακτυλικής εξάσκησης πατιέται μόνο με τη σκέψη, θα κάνει καιρό να ξεμαθευτεί. Κάποιοι με συντηρητικά αντανακλαστικά αναπολούν την απλότητα και λιτότητα του κυανόλευκου thumbs up· κάποιοι μεμψιμοιρούν για τον χρόνο που το νέο «λαϊκοσύστημα» θα κλέβει από τη ζωή μας ή για τη διαφημιστική χειραγώγηση που υποκρύπτει· άλλοι χρεώνουν στα εικονίδια την παιδοποίηση του Facebook που αντί να ενηλικιώνεται ως μέσο δικτύωσης παλινδρομεί στο νηπιαγωγείο· μπορεί κανείς να έχει όποια γνώμη θέλει για αυτά. Το σίγουρο είναι πως κατοικοεδρεύουν στην καθημερινότητα 1,5 δισεκατομμυρίου ανθρώπων, μεταφρασμένα σε 140 γλώσσες.
* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino το Σάββατο 26 Μαρτίου 2016
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
