Εκατό χρόνια από την εφιαλτική μάχη του Βερντέν

Πριν από 100 χρόνια, στις 21 Φεβρουαρίου 1916, το γερμανικό πυροβολικό άρχισε να σφυροκοπά με 1.200 οβίδες τις γαλλικές θέσεις γύρω από το Βερντέν, την αρχαία πόλη-φρούριο στον ποταμό Μόζα, στην Ανατολική Γαλλία.
Ηταν η μέση του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και οι μάχες σε όλο το μήκος του Δυτικού Μετώπου μεταξύ της Μάγχης και των Αλπεων είχαν πάρει τη μορφή μιας σφοδρής αλλά στάσιμης σύγκρουσης ανδρών, αεροπλάνων και όπλων –όπλων πάνω απ’ όλα. Εκείνη την ημέρα οι Γερμανοί έριξαν ένα εκατομμύριο βλήματα όλμων πάνω στα οχυρά, στα δάση και στα φαράγγια γύρω από το Βερντέν και τους 10 μήνες που ακολούθησαν άλλα 60 εκατομμύρια έπεσαν στην περιοχή.

Ως εκείνη τη στιγμή οι Γάλλοι είχαν σταματήσει την προέλαση των Γερμανών και είχαν ανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους που είχαν χάσει –ένα σεληνιακό τοπίο στερημένο από κάθε μορφή ζωής, όπου είχαν σκοτωθεί 300.000 άνδρες.

Τι ακριβώς μνημονεύουμε όταν συγκεντρωνόμαστε στα οχυρά και στα πεδία τέτοιων μαχών σήμερα; Μας αρέσει οι μάχες μας να έχουν μια αρχή και ένα τέλος για να σηματοδοτούν μια στιγμή στην ιστορία και να αφήνουν πίσω ένα νόημα για τις επόμενες γενιές –συνήθως ένα συμβολικό ή στρατηγικό σημείο καμπής, όταν η μία πλευρά χάνει την πρωτοβουλία και δεν την ανακτά ποτέ, όπως στο Στάλινγκραντ.

Αλλά στο Βερντέν δεν θα βρούμε τέτοιο νόημα. Οι Γάλλοι κέρδισαν μια μεγάλη ηθική νίκη –την τελευταία, μάλιστα, που κέρδισαν ποτέ με τα όπλα τους –αλλά το Βερντέν δεν αποδυνάμωσε σημαντικά τη μία πλευρά περισσότερο από την άλλη, δεν άλλαξε τη στρατηγική εικόνα ούτε καθόρισε την έκβαση του πολέμου. Το Βερντέν αρνείται να μας δώσει ένα τέτοιο νόημα. Υπάρχουν λίγα για να γιορτάσουμε και περιπλανιόμαστε στους λόφους του μόνο ως προσκυνητές σε έναν τόπο τεράστιας οδύνης.

Την Κυριακή θα ανοίξει πάλι το ανακαινισμένο μουσείο στη θέση ενός εκ των ερειπωμένων χωριών. Αργότερα εφέτος ο γάλλος πρόεδρος Φρανσουά Ολάντ και η γερμανίδα καγκελάριος Ανγκελα Μέρκελ θα το εγκαινιάσουν επίσημα προσθέτοντας τα ονόματά τους στον μακρύ κατάλογο των αξιωματούχων που προηγήθηκαν. Θα επαναλάβουν αυτό που είπαν ο Φρανσουά Μιτεράν και ο Χέλμουτ Κολ όταν το επισκέφθηκαν το 1984 και έσφιξαν τα χέρια μπροστά στο μεγάλο οστεοφυλάκιο με τα λείψανα των νεκρών: ότι αυτό δεν πρέπει και δεν μπορεί να συμβεί ποτέ ξανά.

Θα μιλήσουν για την ενωμένη Ευρώπη. Στο παρελθόν αρχηγοί του γαλλικού κράτους έχουν μιλήσει στο Βερντέν για εθνική ενότητα, πατριωτισμό, αντίσταση, ηρωισμό. Μακριά από το Βερντέν συγγραφείς και επιζώντες έγραψαν για όλα αυτά και για πολλά άλλα. Γερμανοί έγραψαν για ευγενή αποτυχία, για γενναίους στρατιώτες που προδόθηκαν από ένα κυνικό γενικό επιτελείο. Κάποιοι μίλησαν για μια στρατιωτική τρέλα που πρέπει να αποφευχθεί με κάθε κόστος στο μέλλον.

Αλλά ο επισκέπτης ρωτάει ποια είναι η σημασία των όσων συνέβησαν εδώ; Οπως όλα τα πεδία των μαχών, το Βερντέν είναι σιωπηλό.

Μεταξύ ενός παλαιότερου αφηγήματος περί ηρωισμού και ενός πιο πρόσφατου για την άσκοπη σφαγή βρίσκεται ένας ωκεανός ασάφειας, γεμάτος μεγαλοπρέπεια και παραλογισμό. Οι γάλλοι και οι γερμανοί στρατιώτες έζησαν το Βερντέν με τον ίδιο τρόπο. Χρησιμοποίησαν τα ίδια λόγια για να περιγράψουν την Κόλαση του Βερντέν –«L’Enfer», «Die Hölle von Verdun» –και μίλησαν για είσοδο σε έναν άλλον κόσμο, αποκομμένο από αυτόν που είχε μείνει πίσω και διαπνεόμενο ίσως από την παρουσία του κακού.

Εκατό χρόνια αργότερα το Βερντέν έχει ένα σκοτεινό ειρωνικό νόημα. Ούτε ο Εριχ φον Φάλκενχαϊν, ο επικεφαλής του γερμανικού Γενικού Επιτελείου, ούτε ο γάλλος ομόλογός του Ζοζέφ Ζοφρ είχαν προβλέψει ποτέ μια κλιμακούμενη, αποφασιστική μάχη στο Βερντέν. Είχαν επιτεθεί και αμυνθεί με το βλέμμα τους στραμμένο σε άλλα σημεία του μετώπου. Στην αρχή θεώρησαν αυτή τη μάχη δευτερεύουσα, ως παρεπόμενη ευρύτερων στρατηγικών στόχων. Και μετά έγινε η πρωταρχική σύγκρουση, αυτοτροφοδοτούμενη και ατελείωτη. Είχαν φιλοδοξήσει να την ελέγξουν. Αντ’ αυτού, τους ήλεγχε εκείνη. Υπό αυτή την έννοια, το Βερντέν ήταν πραγματικά η συμβολική μάχη του Μεγάλου Πολέμου του 1914-1918.