H Φλωρεντία του 20ού αιώνα

Sue Roe
In Monmartre.
Picasso, Matisse and the Βirth of Modernist Art.
Penguin Press, 2015, ΗΠΑ
σελ. 365, τιμή 29,95 δολάρια

Το 1900 έφτασε στο Παρίσι ένας 19χρονος ισπανός ζωγράφος και εγκαταστάθηκε στον λόφο της Μονμάρτρης όπου ζούσαν και άλλοι καλλιτέχνες. Μέσα σε μία δεκαετία αυτός και οι φίλοι του θα έφερναν στις καλές τέχνες πραγματική επανάσταση, η οποία δεν περιορίστηκε μόνο στη ζωγραφική αλλά επέδρασε και στη λογοτεχνία, στη μουσική και στον χορό. Το όνομά του: Πάμπλο Πικάσο.

Η ζωή και το έργο εκείνων των καλλιτεχνών έχουν πάρει εδώ και χρόνια μυθικές διαστάσεις και οι τιμές των έργων τους είναι πλέον ασύλληπτες. Πέρυσι ένας πίνακας του Πικάσο πουλήθηκε για περισσότερα από 100 εκατ. δολάρια, ενώ σε ιλιγγιώδη ποσά πουλιούνται και τα έργα των άλλων καλλιτεχνών που έζησαν στη Μονμάρτρη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα: του Ματίς, του Ντερέν, του Μπρακ, του Μοντιλιάνι, του Βλαμένκ.

Η ιστορία της σύγχρονης τέχνης έχει βεβαίως γραφτεί –και με λεπτομέρειες. Στα μεγάλα μουσεία του κόσμου τα έργα αυτών των παθιασμένων μποέμ κυριαρχούν και δεν είναι λίγοι όσοι πιστεύουν ότι τίποτε πραγματικά ριζοσπαστικό δεν συνέβη από τότε. Τι προσθέτει επομένως ένα βιβλίο σαν κι αυτό της Σου Ρόου στα όσα ήδη γνωρίζουμε; Η Ρόου κατάφερε να γράψει ένα γοητευτικό βιβλίο, ένα χρονικό και ταυτοχρόνως μια πολλαπλή βιογραφία των πρωταγωνιστών της εποχής, για να αποδείξει πως η σύγχρονη τέχνη σε όλα τα πεδία δεν δίνει τα μείζονα έργα της στη δεκαετία του 1920, όπως λέγεται, αλλά στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Και πως η Μονμάρτρη ήταν για τον 20ό αιώνα ό,τι η Φλωρεντία για τον 15ο.

Το θέμα δεν είναι αν διαφωνεί ή συμφωνεί κανείς, εν όλω ή εν μέρει, με την άποψή της. Εχουμε ένα βιβλίο τεκμηριωμένο και ταυτοχρόνως ένα ανάγνωσμα που διαβάζεται σαν πρώτης κατηγορίας μυθιστόρημα, όπου το έργο των καλλιτεχνών εξηγεί τη ζωή τους –και αντιστρόφως. Και όπου οι καλλιτέχνες που πρωταγωνιστούν ήθελαν αλλάζοντας την τέχνη να αλλάξουν την ίδια τη ζωή. Ανοιξαν τους δρόμους της πρωτοπορίας και δημιούργησαν νέες μορφές έκφρασης υπακούοντας σε αυτή την εσωτερική ανάγκη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ζωή των μποέμ ασκούσε στους νέους καλλιτέχνες μιαν απαράμιλλη γοητεία. Η ζωή στη Μονμάρτρη ήταν φθηνή. Και έπαιρνε αμέτρητες μορφές στους δρόμους, στα καμπαρέ, στις συναντήσεις των καλλιτεχνών μεταξύ τους, στις φιλίες αλλά και στις αντιπάθειές τους, στη συμπεριφορά τους, στις αναζητήσεις τους. Η Ρόου θεωρεί ότι δύο ήταν οι κυρίαρχες μορφές αυτής της δεκαετίας: ο Ματίς και ο Πικάσο, και σύμφωνα με τον πρώτο η απόσταση ανάμεσά τους ήταν όση χωρίζει τον Βόρειο από τον Νότιο Πόλο. Κι όμως ο απόμακρος και με πομπώδες ύφος Ματίς ήταν εξίσου ριζοσπαστικός και ευρηματικός με τον κατά δέκα χρόνια νεότερό του Πικάσο.

Στο χρονικό της Ρόου τα περιστατικά που αναφέρονται δεν είναι ανεκδοτολογικού χαρακτήρα. Συνιστούν άθροισμα ζωής και όλα μαζί μάς προσφέρουν την εικόνα της εποχής που τη γέννησε αλλά και τις μεταβολές που οι καλλιτέχνες εκείνοι επέφεραν. Ο Πικάσο, ο οποίος στην αρχή δεν είχε καμία εκτίμηση για τη λεγόμενη λαϊκή τέχνη, συγκλονίστηκε όταν είδε τις πρώτες αφρικανικές μάσκες.

Η ζωή υπαγόρευε τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Η λεγόμενη μπλε περίοδος του Πικάσο είναι η περίοδος της φτώχειας, ενώ η ροζ που ακολούθησε, του αισθησιασμού.

Η εμφάνιση των καλλιτεχνών είχε μιμητικό χαρακτήρα. Μιμούνταν τους εαυτούς τους, δηλαδή προσπαθούσαν να είναι ό,τι δεν ήταν οι άλλοι. Να φορούν πράσινα κοστούμια, κίτρινα παπούτσια και κόκκινα πανωφόρια, ακόμη και ζωγραφισμένες ξύλινες γραβάτες. Ριζοσπαστικοί ήταν και στην τέχνη τους. Ο Ουτριλό ανακάτευε στα χρώματά του ξέσμα λεμονιού, τσιμέντο και άμμο και ο Μπρακ χρησιμοποιούσε αλεσμένο καφέ, καπνό και χώμα.

Οι πρωταγωνιστές αυτής της πολυεπίπεδης βιογραφίας αναδύονται μέσα από τη σύνθετη αφήγηση της Ρόου ολοζώντανοι. Μπορεί κανείς να «δει» μπροστά του τον Μοντιλιάνι να σκιτσάρει σε ένα καφενείο με απίστευτη ταχύτητα, τις πόρνες να κυκλοφορούν στα δρομάκια της Μονμάρτρης με τα κορακάτα βαμμένα μαλλιά τους (εικόνα που σόκαρε τον Πικάσο και τους φίλους του όταν την πρωτοείδαν) ή τον τελευταίο να ζωγραφίζει το πορτρέτο της Γερτρούδης Στάιν, ο αδελφός της οποίας ήταν μανιώδης συλλέκτης, όπως άλλωστε και η ίδια.

Εδώ ο Πικάσο ζωγράφισε επτά χρόνια μετά την άφιξή του τον περίφημο πρωτο-κυβιστικό πίνακα «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν», που αρχικά τον είχε ονομάσει «Το μπορντέλο της Αβινιόν». Η νέα ονομασία με την οποία είναι γνωστός ο πίνακας δόθηκε από τον ποιητή Αντρέ Σαλμόν που διοργάνωσε την έκθεση του Salon d’Antin, όπου ο πίνακας εκτέθηκε για πρώτη φορά το 1916. Ηταν τότε που η σύγκρουση του Πικάσο με τον Ματίς είχε πάρει διαστάσεις.

Η φιλία των ζωγράφων με άλλους καλλιτέχνες ήταν συστατικό γνώρισμα της ζωής στη Μονμάρτρη. Του Πικάσο με τους ποιητές (τον Απολινέρ και τον Σαλμόν λ.χ.) ή του Ματίς με πλειάδα γάλλων ποιητών. Και το γνωστότερο πορτρέτο της Αχμάτοβα είναι ένα από τα δεκαέξι που της φιλοτέχνησε ο Μοντιλιάνι το 1911, όταν η ποιήτρια βρισκόταν στο Παρίσι σε ταξίδι του μέλιτος με τον πρώτο της σύζυγο Νικολάι Γκουμιλιόφ.

Η ώσμωση των τεχνών και της καθημερινής ζωής χαρακτήριζε τη ζωή στη Μονμάρτρη, από την οποία παλαιότερα είχαν περάσει και άλλοι σημαντικοί ζωγράφοι, όπως ο Ρενουάρ ή ο Βαν Γκογκ, αλλά η δεκαετία 1900-1910 θα καθιστούσε θρυλικό έναν λόφο που σήμερα δεν έχει καμία σχέση με εκείνη την εποχή και είναι απλώς τουριστικό αξιοθέατο.

Η Σου Ρόου, ποιήτρια και μυθιστοριογράφος, γνωρίζει πώς να συνθέσει ένα πλήθος ιστοριών σε μια ενιαία πολυπρισματική αφήγηση. Να μιλήσει για τους πρωταγωνιστές της και να αναπλάσει μια ολόκληρη εποχή. Ελπίζω το βιβλίο της να κινήσει το ενδιαφέρον των ελλήνων εκδοτών και να μεταφραστεί στη γλώσσα μας.