Κοκαϊνη: Από τη μύτη πιάνεται και στην καρδιά πηγαίνει…

Στη σειρά «Περι-ουσιο-λόγιο», όπου παρελαύνουν οι χημικές ουσίες της ζωής μας, σήμερα, σε δύο ολόκληρες σελίδες, προσπαθούμε να ακτινογραφήσουμε την κοκαΐνη. Πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια οι λαοί που ζούσαν στην ορεινή περιοχή μεταξύ Περού και Βολιβίας είχαν ανακαλύψει ότι το μάσημα των φύλλων ενός αυτοφυούς φυτού όχι μόνον τους έκανε να αισθάνονται καλά (αργότερα ανακαλύφθηκε ότι περιέχονται στα φύλλα άφθονο ασβέστιο, σίδηρος, φώσφορος, βιταμίνες Α, Β2 , Ε) αλλά μπορούσαν να αντέχουν τον πόνο και τη σκληρή δουλειά ακόμη και όταν τους έλειπε το φαγητό. Οταν οι Ευρωπαίοι κατέκτησαν τη Νότια Αμερική και έστειλαν φύλλα κόκας πίσω στη Γηραιά Ηπειρο, στα τέλη του 19ου αιώνα, ανακαλύφθηκε πως υπήρχε σε αυτά μια ουσία, την οποία το φυτό είχε μάλλον για τη δική του άμυνα ενάντια στα παράσιτα, ικανή να προκαλεί τοπική αναισθησία, αλλά και όταν έμπαινε στον ανθρώπινο οργανισμό προκαλούσε ευφορία και υπερδιέγερση, τις μακροχρόνιες συνέπειες της οποίας δεν μπορούσαν τότε να εκτιμήσουν. Οταν συνειδητοποίησαν τι παρενέργειες μπορούσε να προκαλέσει στον ανθρώπινο οργανισμό η ουσία αυτή, άλλοι είχαν καταλάβει το τι λεφτά μπορούσαν να βγάλουν με αυτήν και από τους πλούσιους της Ευρώπης και από τους φτωχούς της Αμερικής. Στις επόμενες σελίδες αναλύουμε τους μηχανισμούς δράσης της κοκαΐνης και δίνουμε απαντήσεις σε πολύ βασικές απορίες.

Με δύο λόγια

Πρόκειται για κρυσταλλική ουσία με κάπως πικρή γεύση, που προκαλεί έκκριση σάλιου, αναισθησία στη γλώσσα και είναι ισχυρά διεγερτική. Δρα στον εγκέφαλο και η συχνή χρήση της προκαλεί έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα εθισμό, απώλεια της επαφής με την πραγματικότητα, αύξηση της αρτηριακής πίεσης και φέρνει σε δύσκολη θέση την καρδιά. Είναι πολύ λίγες οι εφαρμογές της σήμερα στην ιατρική πρακτική.

Σε συνήθη κατάσταση η κοκαΐνη μάς παρουσιάζεται μαζί με υδρογόνο και χλώριο. Εδώ όμως της έχει αφαιρεθεί και αυτό το φύλλο συκής και παρουσιάζεται στην καθαρή της (ολόγυμνη) μορφή. Ετσι, ο εντελώς κωδικοποιημένος μοριακός τύπος C₁₇H₂₁NO₄ , στις δύο διαστάσεις γίνεται αυτό το έργο ανεικονικής τέχνης.

Τουλάχιστον πριν από 2.500 χρόνια ήταν γνωστή η χρήση των φύλλων του φυτού. Πώς το ξέρουμε; Από τα πολλά ταφικά ευρήματα όπου ανάμεσα στα εφόδια για την άλλη ζωή έβαζαν μικρά αγάλματα και σε αυτά φαίνεται καθαρά η διόγκωση της μιας παρειάς από το πακέτο των φύλλων κόκας.

Το κρακ είναι μορφή κοκαΐνης που μπορεί να καπνίζεται

Για να εξηγούμαστε από την αρχή. Αλλο κόκα και άλλο κοκαΐνη. Για το όνομα «κόκα» θα πρέπει να μεταφερθούμε στην περιοχή όπου βρίσκονται οι Νότιες Ανδεις και ως το 1.000 μ.Χ. υπήρχε ένας λαός που ανέπτυξε τον πολιτισμό των Τιουανάκου. Ξηρασία και άλλες αντιξοότητες συνετέλεσαν στην παρακμή του και υπολείμματα των μελών του διασώθηκαν στις φυλές που υπάρχουν ακόμη και σήμερα, των Κέτσουα και των Αϊμάρα. Στη διάλεκτο των Αϊμάρα η λέξη khoka δηλώνει το φυτό (και το δέντρο). Σήμερα το φυτό που οι κάτοικοι σε Περού και Βολιβία βάζουν στο στόμα τα φύλλα του ονομάζεται Erythroxylon coca. Στα φύλλα του φυτού αυτού υπάρχει, ανάμεσα σε πολλές άλλες, μια ουσία που η δομή της εξιχνιάστηκε μόλις το 1898 από τον Γερμανό Ρίχαρντ Βιλστέτερ. Αλλά ήταν ο Αλμπερτ Νίμαν που εκπόνησε ολόκληρη διδακτορική διατριβή και έδωσε το όνομα στην ουσία. Την ονόμασε κοκαΐνη επειδή είχε και αναισθητικές ιδιότητες, οπότε στη λέξη κόκα προστέθηκε η κατάληξη -ίνη (coca +-cain) που έδιναν τότε σε αυτές τις ουσίες (π.χ. ξυλο-καΐνη). Ετσι, κοκαΐνη είναι η ουσία που παίρνουμε έπειτα από ειδική επεξεργασία των φύλλων του φυτού (Ερυθρόξυλο-) κόκα.

Η χρήση της κοκαΐνης έχει περιβληθεί με πολλή… αστερόσκονη και το πόσο λάθος είναι κάτι τέτοιο θα το καταλάβει όποιος ασχοληθεί με την καθαρή χημεία της ουσίας αυτής και με τη δράση της σε συγκεκριμένο σημείο του εγκεφάλου. Παίρνοντας κοκαΐνη δηλαδή δεν ξεκλειδώνεις κανένα μυστικό δωμάτιο της συνείδησής σου ούτε απελευθερώνεις κάποια ανεκδήλωτη ως τότε πηγή δημιουργικότητας. Σε έναν πολύ λεπτό μηχανισμό επεμβαίνεις και τον κάνεις χάλια. Αλλά αυτό θα γίνει κατανοητό μόνον αν ξεκινήσουμε από μιαν άλλη ουσία. Που παίζει βασικό ρόλο στη λειτουργία των ανθρώπινων εγκεφαλικών νευρικών κυττάρων (με ιδιαίτερη επιμήκη διαμόρφωση που ονομάζονται νευρώνες) και μαθαίνοντας το πώς την αντιστρατεύεται η εισαγωγή μιας ουσίας όπως η κοκαΐνη. Διότι δεν είναι καλωδιωμένος ο εγκέφαλός μας όπως τα δωμάτια ενός κτιρίου και δεν τρέχουν με αρχή τον κεντρικό πίνακα ηλεκτρικά σήματα συνεχώς από τη μια άκρη στην άλλη. Ανάμεσα στους νευρώνες υπάρχουν ασυνέχειες και εκεί χρειαζόταν κάποιος μηχανισμός ώστε να περνάει «απέναντι» το σήμα στο επόμενο νευρικό κύτταρο για να φθάσει από την πηγή στον όποιον προορισμό του. Το πέρασμα λοιπόν γίνεται με χημικό τρόπο και το «πλοίο» ονομάζεται νευροδιαβιβαστής. Ενας πολύ χρήσιμος νευροδιαβιβαστής, δηλαδή ένας «χημικός αγγελιαφόρος» στην ουσία, είναι η ντοπαμίνη. Ντοπαμίνη είχαν ακόμη και οι πανάρχαιες σαύρες στον μικρό τους εγκέφαλο αλλά ο άνθρωπος φαίνεται να έχει εξελίξει την παραγωγή και τη χρήση της περισσότερο από τα άλλα πλάσματα επάνω στη Γη. Ο εγκέφαλός του διαθέτει περίπου 100.000 δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα και από αυτά τα 400.000 λειτουργούν με τη βοήθεια της ντοπαμίνης. Στις νευρικές τους ίνες θα κυκλοφορήσει το ηλεκτρικό σήμα και φθάνοντας στην απόληξη, στο πιο ακραίο σημείο δηλαδή κάθε νεύρου, προκαλείται η έκκριση των νευροδιαβιβαστών. Βγαίνουν δηλαδή από ειδικούς θύλακες όπου είναι καλά φυλαγμένοι και διαπλέοντας το… στενό μεταξύ δυο νευρώνων (η σωστή ονομασία του «στενού» είναι «συναπτικό χάσμα»), τα μόριά τους φθάνουν ως τους ειδικά κατασκευασμένους για να ταιριάζουν με αυτά υποδοχείς του επόμενου νεύρου. Εκεί αλλάζουν την ηλεκτρική του κατάσταση, άρα γεννούν ένα επόμενο αντίστοιχο ηλεκτρικό σήμα που συνεχίζει την πορεία του ενώ τα μόρια του νευροδιαβιβαστή επιστρέφουν εκεί από όπου ξεκίνησαν. Στην επιστροφή δεν μένουν έτσι αδέσποτα αλλά έχουμε κάτι που θυμίζει ανακύκλωση. Μερικά από τα μόρια της ντοπαμίνης καταστρέφονται από ειδικό ένζυμο και άλλα «πακετάρονται» ξανά στους θύλακες για να επαναχρησιμοποιηθούν. Ε, λοιπόν, το «μυθικό» που κάνει η κοκαΐνη δεν είναι άλλο από το να χώνεται σε αυτούς τους θύλακες και να μένουν να περιφέρονται στον χώρο της σύναψης ένα πλήθος από μόρια ντοπαμίνης. Επειδή όμως το πλήθος τους συνδέεται με το σήμα της ευχαρίστησης που αισθανόμαστε, εισάγοντας στον οργανισμό κοκαΐνη έχουμε ένα ολιγόλεπτο χρονικό διάστημα ευφορίας αλλά ταυτόχρονα είναι σαν να βάζουμε άμμο στον λεπτεπίλεπτο κινητήρα του οργανισμού. Διότι ενώ εκείνη τη στιγμή μας κατακλύζει ένα ηδονικό ερέθισμα, ο μηχανισμός κανονικής μετάδοσης νευρικών σημάτων εξουδετερώνεται. Οταν όμως αυτό επαναλαμβάνεται, ο οργανισμός αντιδρά. Μειώνονται οι θέσεις από όπου φεύγει η ντοπαμίνη και έτσι ένας χρήστης με τον καιρό αισθάνεται όλο και λιγότερο το ξαφνικό και περιζήτητο εκείνο ηδονικό τίναγμα, εμφανίζεται ο εθισμός με όλα τα ανεπιθύμητα συμπτώματά του και τελικά ένας οργανισμός χρειάζεται όλο και πιο συχνά δόση, μόνο και μόνο για να είναι απλώς καλά και να μην ταλαιπωρείται από την οδύνη της στέρησης.

Η κοκαΐνη εισάγεται γρήγορα και εύκολα στον οργανισμό μέσω της μύτης, όμως οι συνέπειές της είναι ολέθριες

Σύμφωνα με το ενημερωτικό φυλλάδιο του ΟΚΑΝΑ «Θεραπείες διαταραχών χρήσης ουσιών» των γιατρών Αναγνώστου και Κοκκώλη, «σε αντίθεση με τα οπιοειδή, δεν υπάρχει αντίδοτο για τη δράση της κοκαΐνης». Ετσι, εκτός από τον εγκέφαλο, και το υπόλοιπο σώμα αρχίζει να την… ακούει για τα καλά, ιδιαίτερα στην περίπτωση της παρατεταμένης χρήσης. Ανεβαίνει η αρτηριακή πίεση, συσφίγγονται και στενεύουν τα αιμοφόρα αγγεία, αυξάνονται η θερμοκρασία και οι χτύποι της καρδιάς. Για αυτό όσο προχωρεί σε ηλικία κάποιος τόσο είναι και πιο επικίνδυνο να κάνει χρήση της ουσίας αυτής. Ξαφνικό σταμάτημα της καρδιάς και στη συνέχεια της αναπνοής δεν είναι κάτι ασυνήθιστο. Πονοκέφαλος, ναυτία, προβλήματα από κακή διατροφή λόγω της ανορεξίας που προκαλεί εμφανίζονται επίσης κατά περίπτωση. Ακόμη, έχουν καταγραφεί περιπτώσεις γάγγραινας στα έντερα λόγω μειωμένης αιμάτωσης.

Επιπλέον, προβλήματα φέρνει το λεγόμενο «κόψιμο» της ουσίας, δηλαδή η νοθεία της με άλλες. Και αυτές μπορεί να είναι από ξύσματα σοβά και ταλκ ως αλεύρι και στρυχνίνη. Ενώ υπάρχουν παραπομπές σε εργασίες για σοβαρές περιπτώσεις όπου έχουν χρησιμοποιηθεί και ιατρικά παρασκευάσματα, όπως η φαινυτοΐνη (ΡΗΤ), ένα αντισπασμωδικό φάρμακο κατά της επιληψίας (βλ. www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3966464/) ή ακόμη και ένα που έχει απαγορευτεί για χρήση από τους ανθρώπους και χορηγείται για τα σκουλήκια στον εντερικό σωλήνα των γουρουνιών (Levamisole). Υπολογίζεται ότι ο μέσος όρος καθαρής ουσίας στις δόσεις του δρόμου είναι γύρω στο 20-25% μόνο! Αλλά ακόμη και το φαινομενικά ακίνδυνο ταλκ όταν η κοκαΐνη καπνίζεται μπορεί να επικάθεται στους πνεύμονες και έπειτα από αρκετή χρήση να δημιουργηθεί εκεί ένα σκληρό επίχρισμα στις κυψελίδες.

Τα φύλλα κόκας περιέχουν πολύ μικρή ποσότητα κοκαΐνης

Τι πιο λογικό(;) να βρεθείς σαββατόβραδο κάπου με διάθεση να διασκεδάσεις. Πίνοντας στην αρχή και για να γίνει το κέφι περισσότερο πηγαίνοντας για λίγο στην τουαλέτα ευκαιριακά να τραβήξεις και μερικές «μυτιές» από την άσπρη σκόνη. Παίρνοντας κοκαΐνη, πέρα από τη δράση της στον εγκέφαλο, όση φθάνει στο συκώτι διασπάται σε δύο άλλες ουσίες χημικά ανενεργές. Οταν όμως έχει δημιουργηθεί ήδη ένα… αλκοολούχο περιβάλλον στον οργανισμό πέφτει πολλή και πιο βαριά δουλειά στο πολύτιμο αυτό εργοστάσιο καθαρισμού. Το συκώτι προσπαθεί να εξουδετερώσει και τις δύο ουσίες ταυτόχρονα και προκύπτει μια τρίτη που ονομάζεται αιθυλβενζοϋλεκγονίνη και για συντομία «κοκααιθυλένιο». Με το κοκααιθυλένιο όμως στον οργανισμό έχει παρατηρηθεί ότι η δράση της κοκαΐνης φαίνεται στον χρήστη να διαρκεί περίπου δυόμισι φορές περισσότερο και όχι μόνον αυτό. Τα συμπτώματα από υπερβολική παρουσία αλκοόλ στον οργανισμό μειώνονται και έτσι δημιουργείται η αίσθηση ότι μπορείς να πιεις ακόμη περισσότερο χωρίς συνέπειες. Φαίνεται να είναι συνδυασμός όνειρο. Ομως, όπως αναφέρεται και στο ενημερωτικό φυλλάδιο του ΟΚΑΝΑ: «Ο σχηματισμός κοκααιθυλενίου συνεχίζεται για αρκετές ώρες μετά τη λήψη των ουσιών (αλκοόλ+κοκαΐνη) και για τον λόγο αυτόν αυξάνεται και η πιθανότητα εμφάνισης αιφνίδιου θανάτου ακόμη και 6-12 ώρες μετά τη χρήση». Και δεν είναι έκπληξη αυτό αφού όπως έδειξε μια παλαιότερη μελέτη (Farre et al από το 1997), ενώ η κοκαΐνη ανεβάζει τους παλμούς της καρδιάς κατά 12 στο λεπτό, με το κοκααιθυλένιο αυξάνονται κατά 33. Επίσης παρατηρήθηκε δυσμενής επίδραση στη λειτουργία του μυοκαρδίου που μπορεί να γίνει χρονία, άρα και όταν σταματήσεις τη χρήση να απειλείται η ζωή σου.

Και σαν να μην έφθαναν όλα αυτά, η κοκαΐνη παρουσιάζει σημαντικές αλληλεπιδράσεις με αρκετά συχνά χρησιμοποιούμενα φάρμακα, αλληλεπιδράσεις που μπορεί να αποβούν και θανατηφόρες. Τέτοια φάρμακα είναι τα οπιοειδή, τα αντικαταθλιπτικά (π.χ. βουπροπιόνη), τα αντιψυχωτικά, τα αντιισταμινικά, καθώς και όλα τα διεγερτικά (π.χ. καφεΐνη).

Οχι. Απλώς είναι ένας γρήγορος τρόπος και μπορεί να γίνει χωρίς να το πάρουν είδηση πολλοί (σε σχέση με το να εισαχθεί στον οργανισμό με ένεση ή με το κάπνισμα). Βεβαίως ο βλεννογόνος ιστός στο εσωτερικό της μύτης δεν περνάει και τις καλύτερες ημέρες του. Εχει μικρή επιφάνεια, παράξενη αγγείωση, η κοκαΐνη τού προκαλεί δυσάρεστες αγγειοσυσπάσεις, εμφανίζεται μόνιμο συνάχι, μειώνεται η οξυγόνωση και ατροφεί ή ακόμη δημιουργούνται οπές στο ρινικό διάφραγμα.

Ναι, όπου υπάρχει βλεννογόνος ιστός. Για παράδειγμα, αναφέρεται η επάλειψη στο εσωτερικό του κόλπου για… μυθικές απολαύσεις αλλά είναι επικίνδυνο. Αναφέρεται επίσης ότι το χρησιμοποιούν και μερικές εκδιδόμενες γυναίκες για να αντέχουν περισσότερες επαφές. Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι καλό αφού ό,τι προκαλεί αναισθησία στον πόνο ή αναστολή σε μια πιθανή αιμορραγία εξαφανίζει έναν τρόπο προειδοποίησης του οργανισμού για κάτι ανησυχητικό. Επιπλέον, αν υπάρχει νόθευση με άλλες ουσίες αυτές μπορεί να δράσουν βλαπτικά για τον ευαίσθητο βλεννογόνο ιστό.

Είναι μια αχρείαστη γενίκευση. Κάθε κοπέλα που ασχολείται με τις επιδείξεις ρούχων δεν είναι χρήστης. Μάλλον έχει βγει αυτή η φήμη για την κοκαΐνη διότι εκτός των άλλων προκαλεί και ανορεξία και είναι γνωστό πως μερικά από τα κορίτσια αυτά έχουν μεγάλο πρόβλημα με τα κιλά τους.

Οχι. Αλλά είναι επίσης μύθος ότι η κοκαΐνη δεν προκαλεί εθισμό. Η επανάληψη της χρήσης σε όλο και μικρότερα διαστήματα, η συχνή δηλαδή χρήση, δημιουργεί τελικά εθισμό.

Ανήκει στα διεγερτικά. Αρα αυξάνει στην αρχή την εμπιστοσύνη στον εαυτό σου, γίνεσαι πιο επιθετικός και αυτό έχει τα αποτελέσματά του. Στους χρόνιους χρήστες όμως παρουσιάζεται αντιθέτως κάμψη της ερωτικής επιθυμίας και των αντίστοιχων αντανακλαστικών.

Σύμφωνα με τη Νόρα Βόλκοφ, που μελετάει εδώ και τριάντα χρόνια το θέμα της επίδρασης των ουσιών στον εγκέφαλο και έκανε τις πρώτες απεικονίσεις, η χρόνια χρήση της κοκαΐνης καταστρέφει το κύκλωμα ανταμοιβής, προκαλώντας ανηδονία. Καταστρέφει επίσης το κέντρο αποφάσεων που βρίσκεται στον προμετωπιαίο φλοιό και έτσι δεν μπορείς καν στο τέλος να πεις «όχι» και να το τηρήσεις. Οπως λέει χαρακτηριστικά: «Είναι σαν να οδηγείς αυτοκίνητο και να χαλάσουν ξαφνικά τα φρένα. Και να θέλεις να σταματήσεις, πλέον δεν μπορείς».

Ηταν μεγάλη ανακάλυψη οι αιμοστατικές και οι αναισθητικές της ιδιότητες στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν δεν υπήρχε άλλη ουσία για τοπική αναισθησία και εγχειρήσεις ακόμη και στα μάτια γίνονταν χωρίς αναισθητικό. Οταν όμως άρχισε να γίνεται κατάχρηση ίσχυσε η παροιμία: «Πύργους κυνηγά και κάστρα ρίχνει κάτω».

Διότι τα φύλλα περιέχουν πολύ μικρή ποσότητα κοκαΐνης και επομένως η ουσία απορροφάται προοδευτικά σε μικροποσότητες. Αντιθέτως οι χρήστες της καθαρής κοκαΐνης προσπαθούν είτε με το κάπνισμα του κρακ είτε με την ένεση ή από τον βλεννογόνο να επιτύχουν την εισροή της μεγαλύτερης ποσότητας στον μικρότερο χρόνο για να νιώσουν τη μεγαλύτερη δυνατή ευφορία και αποκτούν προβλήματα με τον εγκέφαλο και την καρδιά.

Ευχαριστούμε τον ΟΚΑΝΑ και τον ψυχίατρο κ. Κοκκώλη για τις πληροφορίες και το υλικό που μας διέθεσαν.