Οταν ο Παναγιώτης Λαφαζάνης έκανε υποκλίσεις στον Αλεξέι Μίλερ, κατά την επίσκεψη του ισχυρού άνδρα της Gazprom στην Αθήνα, αγνοούσε προφανώς τις δύσκολες πτυχές του οράματος που ήθελε να υλοποιήσει. Ο πρώην υπουργός Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΑΠΕΝ) είχε άλλωστε αποφασίσει ότι η Αθήνα έπρεπε με κάθε τρόπο «να παίξει με το Κρεμλίνο» και να προχωρήσει στην κατασκευή της ελληνικής συνέχειας του αγωγού Turkish Stream, του διαδόχου του South Stream, που θα μετέφερε φυσικό αέριο στην Ευρώπη μέσω Τουρκίας και Ελλάδος, καταρχήν, παρακάμπτοντας μετά το 2019 την Ουκρανία.
Ηταν ξεκάθαρο σε όλους όσοι παρακολουθούσαν τις εξελίξεις στο κτίριο του υπουργείου της Μεσογείων ότι ο κ. Λαφαζάνης εκινείτο ιδεοληπτικά. Πλαισιωμένος από συμβούλους με ελάχιστη γνώση των ενεργειακών ζητημάτων, ακόμη και με επανακάμψαντες «φωστήρες» της γεωπολιτικής, προερχόμενους από την εποχή που στο εν λόγω κτίριο μεσουρανούσε ο Ακης Τσοχατζόπουλος, δεν έδωσε την παραμικρή βάση στην ουσία.
Αντιθέτως, επεχείρησε να δεσμεύσει τη χώρα σε ένα project στο οποίο ακόμη και η γειτονική Τουρκία δεν έχει βάλει καμία υπογραφή, προχωρώντας ο ίδιος στην υπογραφή μνημονίου με το ρωσικό υπουργείο Ενέργειας για την κατασκευή αγωγού στο ελληνικό έδαφος –στις 19 Ιουνίου στην Αγία Πετρούπολη. Και όλα αυτά φυσικά υπό τις ευλογίες του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα, που είχε μεταβεί στην άλλοτε αυτοκρατορική πόλη για να συμμετάσχει στο «ρωσικό Νταβός» και να συναντηθεί με τον Βλαντίμιρ Πούτιν.
Οι ασάφειες του ελληνορωσικού μνημονίου
Προτού καν ασχοληθεί κανείς με την παντελή απουσία ανάλυσης των γεωπολιτικών και οικονομικών δεδομένων της κατασκευής του Turkish Stream, αξίζει να εξετάσει αν η ελληνική πλευρά και ο πρώην υπουργός ΠΑΠΕΝ κατανόησαν τι υπέγραψαν στις 19 Ιουνίου. Σύμφωνα με άριστα ενημερωμένες πηγές του υπουργείου του, με τις οποίες συνομίλησε «Το Βήμα», ίσως το μόνο θετικό στοιχείο να ήταν ότι η υπογραφή για την κατασκευή του «Νότιου Ευρωπαϊκού Αγωγού» (ΝΕΑ) μπήκε σε μνημόνιο και όχι σε κάποιο πιο δεσμευτικό, από νομικής απόψεως, κείμενο.
Από εκεί και πέρα όμως το κείμενο βρίθει ασαφειών. Στο προοίμιο του μνημονίου, όπου και επισημαίνεται η συμμόρφωση «με την ισχύουσα νομοθεσία», αναφέρεται ότι ο σχεδιασμός, η κατασκευή και η λειτουργία του ΝΕΑ θα γίνει «λαμβάνοντας υπόψη τις Διεθνείς Συνθήκες και Οργανισμούς στους οποίους η Ελληνική Δημοκρατία και η Ρωσική Ομοσπονδία είναι συμβαλλόμενα μέρη ή μέλη». Η διατύπωση αυτή κρίνεται ως μη καλύπτουσα τις υποχρεώσεις της χώρας μας, όπως αυτές απορρέουν από το Κοινοτικό Δίκαιο και τη συναφή ελληνική νομοθεσία.
Αυτό είναι όμως μόνο η αρχή. Το μνημόνιο δεν λαμβάνει καν υπόψη του το Τρίτο Ενεργειακό Πακέτο, πυλώνα της κοινοτικής νομοθεσίας. Στο άρθρο 3, παράγραφος 2, άλλωστε σημειώνεται ρητώς ότι ο ρώσος ιδρυτής της εταιρείας ειδικού σκοπού που θα αναλάβει το έργο θα υποδείξει τα τρίτα μέρη που θα δεσμεύσουν «ως και το 100% της χωρητικότητας» του ΝΕΑ. Αν προστεθούν στα παραπάνω οι έμμεσες αναφορές στη Συμφωνία της 29ης Απριλίου 2008 που αφορούσε τον South Stream, μόνο τυχαία δεν ήταν η ενόχληση που προκλήθηκε σε κοινοτικούς κύκλους.
Προφανώς όμως η βαθύτερη ουσία και οι επιπτώσεις της εμμονής Λαφαζάνη (και ίσως όχι μόνο) με τον ΝΕΑ και τον Turkish Stream δεν περιορίζονται στο κείμενο ενός μνημονίου. Εκτείνονται στην απουσία σοβαρής ανάλυσης των γεωπολιτικών δεδομένων, αλλά και στην επίπτωση αυτής ακόμη και στη διαπραγματευτική θέση της χώρας στις συζητήσεις για μια συμφωνία με τους δανειστές στο πλαίσιο της ευρωζώνης. Η υπέρ το δέον φιλορωσική στάση της Αθήνας στο θέμα του αγωγού βάρυνε αρνητικά στη στάση μιας σειράς χωρών που για ιστορικούς και πολιτικούς λόγους διάκεινται αρνητικά προς τη Μόσχα, όπως τα κράτη της Βαλτικής, η Φινλανδία κ.ά.
Η Αθήνα έσπευσε να αναλάβει δεσμεύσεις για τον ΝΕΑ, ενώ παράλληλα ο κ. Λαφαζάνης έφερνε συνεχώς προσκόμματα στην πορεία υλοποίησης του Διαδριατικού Αγωγού (ΤΑΡ) και αδιαφορούσε εντελώς για τις προοπτικές της ενεργειακής διπλωματίας στην Ανατολική Μεσόγειο και εντός της ΕΕ. Ακόμη και η Τουρκία, εκμεταλλευόμενη το γεγονός ότι η Gazprom επείγεται για τον Turkish Stream, διαπραγματεύεται σκληρά για να επιτύχει πριν από όλα μείωση στην τιμή προμήθειας φυσικού αερίου.
Μόλις πριν από λίγες ημέρες ο τούρκος υπουργός Ενέργειας Τανέρ Γιλντίζ επικαλέστηκε εσωτερικούς πολιτικούς λόγους στην Τουρκία και στη Ρωσία για να δικαιολογήσει τις καθυστερήσεις στην υπογραφή διακυβερνητικής συμφωνίας. Στα τέλη Ιουλίου μάλιστα είχαν διαρρεύσει πληροφορίες ότι η ρωσική πλευρά είχε αποστείλει προσχέδιο μιας τέτοιας συμφωνίας για την πρώτη από τις συνολικά τέσσερις γραμμές του αγωγού –που μπορεί να μεταφέρει 15,75 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα αερίου αποκλειστικά στην τουρκική αγορά.
Ο κ. Γιλντίζ επικαλέστηκε καθυστέρηση από ρωσικής πλευράς στην αποστολή ορισμένων συντεταγμένων επί της οδού κατασκευής του αγωγού. Πρόσθεσε μάλιστα ότι μια διακυβερνητική συμφωνία πρέπει να κυρωθεί από την τουρκική Εθνοσυνέλευση, πράγμα δύσκολο χωρίς κυβέρνηση και με το ενδεχόμενο πρόωρων εκλογών ακόμη στο τραπέζι. Η Αγκυρα είναι σκληρός παίκτης σε τέτοιου είδους διαπραγματεύσεις. Οπως μάλιστα αναρωτιόταν διπλωμάτης δυτικής χώρας στην Αθήνα «γιατί νομίζετε ότι ο Γιλντίζ δεν εμφανίστηκε στην Αγία Πετρούπολη;».
Τα γεωπολιτικά δεδομένα
Η Δύση και η εξάρτηση από το φυσικό αέριο
Η ελληνική κυβέρνηση δεν «διάβασε» ούτε τις αλλαγές των γεωπολιτικών δεδομένων. Η κατασκευή του ΤΑΡ και η σύνδεσή του με κάθετους διασυνδετήριους άξονες προς την Κεντρική Ευρώπη, σε συνδυασμό με την αξιοποίηση του LNG, εντασσόταν σε μια στρατηγική της Δύσης για τον περιορισμό της εξάρτησης από το φυσικό αέριο. Στο παρασκήνιο, διαβεβαιώνουν άριστα ενημερωμένες πηγές, υπήρξαν κρίσιμες και αυστηρές παρεμβάσεις του δυτικού παράγοντα ώστε η Αθήνα να μην αμφισβητήσει κρίσιμες ευρωατλαντικές επιλογές στον ενεργειακό τομέα και στον Νότιο Διάδρομο Αερίου (Southern Gas Corridor), αλλά και στο ζήτημα των κυρώσεων εναντίον της Ρωσίας τον περασμένο Ιούνιο.
Τα γεωπολιτικά δεδομένα
Η Δύση και η εξάρτηση από το φυσικό αέριο
Η ελληνική κυβέρνηση δεν «διάβασε» ούτε τις αλλαγές των γεωπολιτικών δεδομένων. Η κατασκευή του ΤΑΡ και η σύνδεσή του με κάθετους διασυνδετήριους άξονες προς την Κεντρική Ευρώπη, σε συνδυασμό με την αξιοποίηση του LNG, εντασσόταν σε μια στρατηγική της Δύσης για τον περιορισμό της εξάρτησης από το φυσικό αέριο. Στο παρασκήνιο, διαβεβαιώνουν άριστα ενημερωμένες πηγές, υπήρξαν κρίσιμες και αυστηρές παρεμβάσεις του δυτικού παράγοντα ώστε η Αθήνα να μην αμφισβητήσει κρίσιμες ευρωατλαντικές επιλογές στον ενεργειακό τομέα και στον Νότιο Διάδρομο Αερίου (Southern Gas Corridor), αλλά και στο ζήτημα των κυρώσεων εναντίον της Ρωσίας τον περασμένο Ιούνιο.
Την ίδια στιγμή, η Gazprom δεν κινείται μονολιθικά και επιδιώκει να μεγιστοποιήσει τα οφέλη της. Καταρχήν, μπορεί η συνολική χωρητικότητα του Turkish Stream να ανέρχεται σε 63 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα, ο ρωσικός κολοσσός όμως κινείται σε ρεαλιστική βάση. Αυτό σημαίνει ότι προς το παρόν εξετάζει την κατασκευή μόνο των πρώτων δύο γραμμών, χωρητικότητας 15,75 δισ. κ.μ. έκαστη. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η ακύρωση του συμβολαίου, ύψους 2,4 δισ. ευρώ με την ιταλική εταιρεία Saipem για την τοποθέτηση των σωλήνων μεταφοράς στη Μαύρη Θάλασσα, που είχε συμφωνηθεί ήδη από την εποχή του South Stream. Αν όμως η πρώτη γραμμή (με προοπτική λειτουργίας τα τέλη του 2016) πρόκειται να καλύψει τις ανάγκες της τουρκικής αγοράς, της δεύτερης μεγαλύτερης για την Gazprom μετά τη γερμανική, τι θα συμβεί με τη δεύτερη που σχεδιάζεται να φθάνει ως τα ελληνοτουρκικά σύνορα, στην περιοχή Υψαλα / Κήποι; Για να μπορέσουν να δημιουργηθούν υποδομές εξαγωγής θα απαιτηθούν χρόνος και χρήμα, ενώ προς το παρόν λείπουν και τα συμβόλαια που θα απορροφήσουν την προσφορά.
Η Gazprom δεν αποκλείεται μάλιστα να επιδιώξει να περάσει τις επιπλέον ποσότητες που θα περισσέψουν από τη γραμμή 2 του Turkish Stream μέσα από τον αγωγό ΤΑΡ προς την Ιταλία, εκμεταλλευόμενη προβλέψεις του Τρίτου Ενεργειακού Πακέτου από τις οποίες ο ΤΑΡ έχει αρχικώς λάβει εξαίρεση. Και τούτο διότι η ελληνική πρόταση για αξιοποίηση του ανενεργού σήμερα project ITGI/Ποσειδών είναι ιδιαίτερα κοστοβόρα, ενώ δύσκολα θα έπειθε την Κομισιόν. Παράλληλα, μια στροφή της Gazprom προς τον ΤΑΡ θα δημιουργούσε προβλήματα στη διέλευση αερίου από τρίτες πηγές, π.χ. Αζερμπαϊτζάν, ενώ θα δοκίμαζε την ενεργειακή πολιτική της ΕΕ. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι η Gazprom, την ώρα που η Αθήνα υπέγραφε Μνημόνιο Συνεργασίας για τον ΝΕΑ, προχωρούσε σε συμφωνία με τις εταιρείες Shell, Ε.on και OMV για την κατασκευή 3ης και 4ης γραμμής στον Nord Stream μέσω Βαλτικής Θάλασσας προς τη Γερμανία. Και όχι μόνο αυτό, αλλά επίσης προσέγγιζε την Κομισιόν για να βολιδοσκοπήσει τις πιθανότητες συμβιβαστικής διευθέτησης στην υπόθεση που έχει ανοίξει η Διεύθυνση Ανταγωνισμού εναντίον της.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
