Αναμφισβήτητα ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ (Michail Sergejewits Gorbatsow) είναι σήμερα παγκοσμίως η μεγαλύτερη, εν ζωή, ιστορική προσωπικότητα, (84 ετών). Υπήρξε για έξι χρόνια ηγέτης της ισχυρότερης στρατιωτικής αυτοκρατορίας στην ιστορία της ανθρωπότητας. Όταν το 1991 διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση (Σ.Ε.), η κομμουνιστική αυτή χώρα είχε στην κατοχή της 50 χιλιάδες περισσότερα άρματα μάχης (τανκς) από όσα είχαν όλες οι άλλες χώρες του κόσμου και 8 χιλιάδες ατομικά όπλα περισσότερα απ την Αμερική. Εκείνη δε την εποχή, οι κατά κεφαλή στρατιωτικές δαπάνες της Σ.Ε. ήταν 2,5 φορές περισσότερες από αυτές των Η.Π.Α. Η Σ.Ε., τον καιρό εκείνο, είχε 280 εκατομμύρια κατοίκους και ήταν η μεγαλύτερη σε έκταση χώρα του κόσμου. Επίσης τα κράτη της μισής περίπου Ευρώπης, ήταν ημι -υποτελείς της, και όμως διαλύθηκε.
Η κυριαρχία του κομμουνιστικού κόμματος στη Σ.Ε. διήρκεσε μόλις 74 χρόνια. Η διάλυση αυτής της κραταιής αυτοκρατορίας δεν ήταν το αποτέλεσμα κάποιου πολέμου ή εξωτερικού παράγοντα, αλλά η συνέπεια των εσωτερικών γεγονότων, χωρίς μάλιστα να υπάρξει μια κλασσική λαϊκή επανάσταση ή κάποιο πραξικόπημα. Τι συνέβη λοιπόν και χάθηκε από την ιστορία αυτή η πανίσχυρη αυτοκρατορία, της οποίας η αποχώρηση άλλαξε την παγκόσμια πολιτική ισορροπία, που οδήγησε στην παντοδυναμία των ΗΠΑ, αφού εξαφανίστηκε το αντίπαλο δέος ;
Λέγεται ότι τα γεγονότα της Σ.Ε. ήταν αποτέλεσμα της παρέμβασης των ΗΠΑ, ενώ στην πραγματικότητα οι Αμερικανοί είχαν μαύρα μεσάνυχτα, για το πού θα οδηγούσαν τα εσωτερικά γεγονότα της κομμουνιστικής υπερδύναμης. Αλλά δεν ήταν μόνο οι Αμερικανοί, που πιάστηκαν στον ύπνο, μα και όλοι οι σοβιετολόγοι της Δύσης, που υποτίθεται ότι παρακολουθούσαν εκ του σύνεγγυς κάθε γεγονός αυτής της μεγάλης παγκόσμιας δύναμης. Τότε ;
Η απάντηση βρίσκεται στη φύση αυτού του συστήματος διακυβέρνησης, που οδήγησε τα πράγματα στο να καταρρεύσει αυτό το κράτος, ως χάρτινος πύργος, λόγω της ανελευθερίας, της καταπίεσης, της οικονομικής αναποτελεσματικότητας και των εγκλημάτων, που διαπράχθηκαν σε όλη την περίοδο της παντοδυναμίας του κομμουνιστικού κόμματος.
Πολλοί ανάγουν την κατάρρευση της Σ.Ε. σε ένα και μόνο πρόσωπο : στον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, που τον θεωρούν νεκροθάφτη του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού.
Από τη διάλυση της Σ.Ε. παρήλθαν 24 ολόκληρα χρόνια και στο διάστημα αυτό δημοσιεύθηκαν, παγκοσμίως, άπειρα κείμενα, που άλλα εξυμνούν τον Γκορμπατσώφ, ως μέγα μεταρρυθμιστή και άλλα ως καταστροφέα. Όμως πρόσφατα ο πρώην Ρώσος ηγέτης εξέδωσε, σε έναν χοντρό τόμο, τα απομνημονεύματά του, που φωτίζουν πολλές άγνωστες πτυχές και δίνουν την ευκαιρία να ξαναδούμε το μεγάλο αυτό ιστορικό γεγονός σε ευρύτερες βάσεις.
Η προέλευση της Σοβιετικής Ένωσης
Όταν από τη λαϊκή επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1917 έπεσε η τσαρική δυναστεία των Ρομανώφ, μεσούντος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ρωσία ήταν μια μεγάλη ιμπεριαλιστική και αποικιοκρατική δύναμη, που είχε υποτάξει μέχρι τότε πολλά περιφερειακά έθνη, όπως της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας, του Καζαχστάν, του Αζερμπαϊτζάν, του Ουζμπεκιστάν, της εξωτερικής Μογγολίας, της Γεωργίας, της Αρμενίας, της Μολδαβίας, του Τατζικιστάν, των τριών βαλτικών χωρών, κλπ.
Όταν δε την ημέρα της Οκτωβριανής επανάστασης, των Μπολσεβίκων, (25 Οκτωβρίου του ίδιου έτους), έγινε το Πανρωσικό Συνέδριο των Σοσιαλιστικών Κομμάτων, όπου ο Λένιν εδραίωσε την εξουσία του, που μόλις είχε καταλάβει στην Αγία Πετρούπολη, δεν είπε ούτε μια λέξη για την ανεξαρτησία αυτών των καταπιεσμένων χωρών και λαών. Απλά αποδέχθηκε το αποικιακό και ιμπεριαλιστικό καθεστώς του τσάρου, μεταβάλλοντας απλώς το διοικητικό σύστημα της μεγάλης Ρωσίας σε Ομοσπονδιακό κράτος, παρέχοντας παράλληλα την αυτοδιοίκηση και όχι την ανεξαρτησία στους καταπιεσμένους λαούς. Αυτοί συντάχθηκαν μεν στο κομμουνιστικό σύστημα, αλλά θεωρούσαν πάντοτε ότι δεν ήταν ελεύθεροι και βρίσκονταν κάτω από την ρωσική μπότα, ώστε δεν κατορθώθηκε ποτέ να δημιουργηθεί ενιαία σοβιετική εθνική πατριωτική συνείδηση.
Στο ιμπεριαλιστικό αυτό Imperium προσετέθησαν, λόγω των αποτελεσμάτων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ως δορυφορικά κράτη, που βρίσκονταν κάτω από τον άμεσο και απόλυτο έλεγχο της Σ.Ε. Προσπάθειες των Ανατολικογερμανών το 1953 και των Ούγγρων το 1956 για ανεξαρτησία, πνίγηκαν στο αίμα και όταν οι Τσεχοσλοβάκοι το 1968 δοκίμασαν να αυτονομηθούν κάπως, ως προς τις εσωτερικές ελευθερίες και τη διαχείριση της οικονομίας, τότε διατυπώθηκε το δόγμα Μπρέσνιεφ, περί της «ημι–ανεξαρτησίας των σοσιαλιστικών χωρών του συμφώνου της Βαρσοβίας». Για όλους αυτούς τους λόγους η Σοβιετική Ένωση χαρακτηρίσθηκε ως το «ανώτερο στάδιο του ιμπεριαλισμού» (M. Mazower, Σκοτεινή Ήπειρος, τομ. 1., σελ.78, 2013).
Περεστρόικα και Γκλάσνοστ
Η «Περεστρόικα» (αλλαγή) δεν ήταν ένα σύνθημα, που δημιουργήθηκε από «επάνω», αλλά μια απαίτηση του λαού από «κάτω». Οι συνθήκες ζωής στη Σ.Ε. είχαν καταντήσει αφόρητες. Δεν υπήρχε κράτος δικαίου, αφού οι αυθαιρεσίες είχαν δημιουργήσει τα GULAK (στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας) και τις άπειρες εκκαθαρίσεις, όπου σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του σημερινού ρωσικού κράτους, θανατώθηκαν 20 εκατομμύρια άνθρωποι. Αντίθετα, διάφοροι Ρώσοι ιστορικοί ανεβάζουν ανεπίσημα τα θύματα σε 30 εκατομμύρια. Ο λαός δεν εξέλεγε την κυβέρνησή του. Το κομμουνιστικό κόμμα κανόνιζε μόνο του, ποιος και πώς θα κυβερνούσε. Δηλαδή ο λαός ήταν απών, γιατί άλλοι αποφάσιζαν γι’ αυτόν, χωρίς αυτόν. Το κυρίαρχο κομμουνιστικό κόμμα με την απέραντη γραφειοκρατία του είχε δημιουργήσει μια νέα κυρίαρχη κοινωνική τάξη των apparatsiks και της nomenklatur (κομματικών μελών), που νέμονταν την εξουσία, τα υλικά αγαθά και κατείχαν όλα τα προνόμια της κοινωνίας. Η δικαιοσύνη δεν ήταν ανεξάρτητη, αλλά πειθήνιο όργανο του κόμματος. Η KGB (κρατική ασφάλεια) κυριαρχούσε των πάντων και ήταν ο τρόμος και ο φόβος των πολιτών. Και όλη αυτή η τραγωδία ήταν αποτέλεσμα της μη ύπαρξης αντιπολίτευσης και της ανελευθερίας των ΜΜΕ, αφού τα πάντα υπόκειντο σε λογοκρισία. Από αυτήν την όλη κατάσταση ο σοσιαλισμός – μαρξισμός δεν είχε το χαρακτήρα του ουμανισμού (ανθρωπισμού), αλλά ήταν ένας «αιματοβαμμένος σοσιαλισμός», από τον οποίον ο λαός ήθελε να απαλλαγή.
Ο Γκορμπατσώφ δε διοικούσε μόνος του τη Σ.Ε. , ήταν ο προκαθήμενος του κόμματος, αν και πανίσχυρος, αποτελούσε ένα μέλος του κραταιού «Πολίτ Μπυρό» (Πολιτικού Γραφείου), που, μετά τον Στάλιν, όχι μόνο διοικούσε το κόμμα, το στρατό, το κράτος και το λαό, αλλά ήταν εκείνο, που ανέβαζε και κατέβαζε τους Γενικούς Γραμματείς του κόμματος. Άρα, τις όποιες αποφάσεις του Γκορμπατσώφ έπρεπε να εγκρίνει το «Πολιτικό Γραφείο».
Εκείνο, που καθορίστηκε από «επάνω» ήταν η «Γκλάσνοστ» (διαφάνεια), που αφορούσε στην κατάργηση της λογοκρισίας των ΜΜΕ και παρείχε την ελευθερία στους δημοσιογράφους να ενεργούν κατά το δοκούν. Έτσι, οι άνθρωποι των ΜΜΕ έφεραν στο φως της δημοσιότητας ό,τι για 68 χρόνια δεν μπορούσαν να πουν στο λαό.
Η εξωτερική πολιτική
Ο Γκορμπατσώφ αποδείχθηκε μέσα σε 6 χρόνια, που ηγήθηκε της Σ.Ε. μέγας μαέστρος της εξωτερικής πολιτικής. Έπαιξε την Αμερική, στην κυριολεξία, στα δάχτυλα , την οποία οδήγησε στη συμφωνία της Γενεύης (1985/1987) για τον περιορισμό των στρατηγικών πυρηνικών όπλων, επειδή ήταν της γνώμης ότι η «ανθρωπότητα έπαψε να είναι αθάνατη», ώστε μια λανθασμένη κίνηση στη διεθνή πολιτική σκακιέρα, θα μπορούσε να οδηγήσει τον κόσμο στον όλεθρο και το ολοκαύτωμα. Ακόμη ήταν της γνώμης ότι ο «Ψυχρός Πόλεμος» έπρεπε να πάρει τέλος. Παράλληλα με την εσωτερική πολιτική όργωνε την υφήλιο και τα βρήκε με τους Κινέζους, έχοντας δημιουργήσει βαθιές φιλικές σχέσεις με τους ηγέτες των Ινδιών και πολλών άλλων χωρών. Στον ΟΗΕ παρουσιαζόταν ως « περιστερά ειρήνης». Κάτι, που πίστευε ακράδαντα, για το καλό του κόσμου.
Η όλη πολιτική του Γκορμπατσώφ παρουσίαζε ένα μεγάλο ερωτηματικό, ως προς την ανατολική Ευρώπη. Πολλοί συγγραφείς και πολιτικοί διερωτήθηκαν, γιατί προχώρησε στην ένωση της Γερμανίας και άφησε τα λουριά των άλλων «δορυφορικών ευρωπαϊκών χωρών» χαλαρά ; Μια κατάσταση, που οδήγησε γρήγορα στην κατάργηση των κομμουνιστικών καθεστώτων και την επιστροφή, όλων αυτών των χωρών, στη δημοκρατία, τον κοινοβουλευτισμό και την ελεύθερη οικονομία της αγοράς . Η απάντηση που δίνει ο Γκορμπατσώφ είναι απλή και αφοπλιστική : Εφόσον «θέλαμε μέσα στη Σ.Ε. δημοκρατικούς θεσμούς, μια ανθούσα οικονομία και υψηλό βιοτικό επίπεδο για το λαό, δεν ταίριαζε να είμαστε ταυτόχρονα σε ψυχροπολεμικό κλίμα, να ανταγωνιζόμαστε στους εξοπλισμούς και να αγωνιούμε για το αύριο. Έπρεπε λοιπόν να σεβαστούμε την αυτοκυριαρχία των συμμάχων μας και να μην αναμειγνυόμαστε στη ζωή των άλλων. Κάθε λαός θα έπρεπε να είναι ελεύθερος, να αποφασίζει για τις τύχες του». Αυτή η γραμμή πέρασε με ψήφιση – έγκριση του κόμματος.
Η κατάρρευση
Με τις ελευθερίες , που παραχωρήθηκαν και τις απαιτήσεις του λαού για δημοκρατικοποίηση της ζωής, άρχισαν να σχηματίζονται σε όλη τη Σ.Ε. ομάδες πολιτών, που συζητούσαν τις πολιτικές εξελίξεις. Τον Μάρτιο του 1989 επρόκειτο να λάβουν χώρα οι εκλογές των αντιπροσώπων του λαού, για το λαϊκό Συνέδριο της Ένωσης. Και ενώ μέχρι τότε το κομμουνιστικό κόμμα κανόνιζε ποιος θα είναι υποψήφιος και ποιος θα εκλεγεί, τώρα τα πράγματα αφέθησαν στην τύχη τους. Έτσι, χιλιάδες ημιεπίσημες οργανώσεις και ενώσεις πολιτών κατέβηκαν με τους υποψηφίους τους στις εκλογές. Τα αποτελέσματα των εκλογών ήταν συντριπτικά για τους ηγήτορες του κομ. κόμματος. Δεν μπόρεσε να εκλεγεί κανένας από τις γνωστές κεφαλές του κόμματος. Αυτό το γεγονός κατατρόμαξε την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σ.Ε. και όλους της καθεστηκυίας τάξης, γιατί έβλεπαν ότι είχαν παραγκωνισθεί.
Έκτοτε, ο λαός μόνος του, διεκδίκησε όλες τις ηγετικές θέσεις της πολιτικής και της οικονομίας, παράλληλα με τους κομμουνιστές, που έβλεπαν πως έχαναν τα προνόμιά τους και αντιδρούσαν. Ως εκ τούτου η πλειοψηφία των κομμουνιστών ζητούσε να φύγουν από το Πολίτ Μπυρό όσοι είχαν υποστηρίξει την Περεστρόικα.
Από εκεί και ύστερα τα γεγονότα εξελίχθηκαν με ραγδαίους ρυθμούς, παρασύροντας τα πάντα :
- Το κομμουνιστικό κόμμα συναινεί στην κατάργηση του άρθρου 6 του Συντάγματος της Σ.Ε., που καθιέρωνε το μονοπώλιο της εξουσίας του Κόμματος και έτσι ανοίγει ο δρόμος για τον κοινοβουλευτισμό, δηλαδή, τον πολυκομματισμό. Γεγονός, που μπήκε σε εφαρμογή ένα χρόνο αργότερα.
- Στις σοβιετικές δημοκρατίες δημιουργούνται φυγόκεντρες δυνάμεις, που απαιτούν την ανεξαρτητοποίησή τους. Οι διαδηλώσεις και οι απεργίες είναι μαζικές, ώστε αναστάτωναν καθημερινά την κοινωνία, με αποτέλεσμα να παγώνουν κάθε λίγο όλες οι λειτουργίες του κράτους.
- Την πρωτοπορία της ανεξαρτησίας παίρνει η νέα πολιτική παράταξη «Δημοκρατική Ρωσία» υπό τον Γέλτσιν, ο οποίος ζητά την αποχώρηση της Ρωσίας από την Ένωση. Οι βαλτικές και οι λοιπές χώρες ακολουθούν κατά πόδας. Λίγο αργότερα ο Γέλτσιν απαγορεύει τη λειτουργία του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Ρωσία.
- Οι περιφερειακές δημοκρατίες αποχωρούν η μια μετά την άλλη από την Ένωση, αλλά αρχικά δέχονται να αποτελέσουν μια Συνομοσπονδία Ανεξάρτητων Κρατών.
- Τον Αύγουστο του 1991 μια ομάδα σταλινικών, με τον αρχηγό της K.G.B. ξεκινάει ένα πραξικόπημα, το οποίο όμως αποτυγχάνει, χάρη της σθεναρής στάσης του Γκοσμπατσώφ, αλλά κύρια του Γέλτσιν και της άρνησης του στρατού να ακολουθήσει τους πραξικοπηματίες. Τα περιφερειακά ανεξάρτητα κράτη αποχωρούν από την Συνομοσπονδία.
- Στις 25 Δεκεμβρίου 1991 ο Γκορμπατσώφ ανακοινώνει την παραίτησή του από την προεδρία της Ένωσης και την επόμενη ημέρα μια ομάδα 50 – 60 βουλευτών γνωστοποιεί την τυπική διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Η κόκκινη αυτοκρατορία δεν υπάρχει πλέον.
Συμπεράσματα
Η απάντηση στο αρχικό ερώτημα είναι ότι ο Γκορμπατσώφ, δεν ήταν ούτε μεταρρυθμιστής ούτε νεκροθάφτης της Σ.Ε., αλλά ένας ρομαντικός ουμανιστής κομμουνιστής. Το ίδιο και όλη η υψηλή ηγεσία του κυρίαρχου κομμουνιστικού κόμματος, που αποδείχθηκαν όλοι ερασιτέχνες της πολιτικής. Αυτός ο χαρακτηρισμός απορρέει από τον τρόπο με τον οποίον εξελίχθηκαν τα πράγματα, που αποδεικνύουν αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπήρχε κανένα σχέδιο και κανένα πρόγραμμα για το πώς θα περνούσε η μεγάλη σοβιετική κοινωνία των 280 εκατομμυρίων ανθρώπων σε ένα πιο ανθρώπινο καθεστώς και ένα καλύτερο οικονομικό σύστημα. Αντίθετα τα πάντα αφέθηκαν στην τύχη τους, που έτρεξαν με μεγάλη ταχύτητα, ώστε ξέφυγαν εντελώς από τα χέρια και τον έλεγχο του Πολίτ Μπυρό.
Ταυτόχρονα αποδεικνύεται ότι ολόκληρη η ηγεσία του Κομμουνιστικό Κόμματος της Σ.Ε. δεν αντιλήφθηκε τον υπάρχοντα θανάσιμο εθνικισμό και τα πατριωτικά συναισθήματα των πολιτών των περιφερειακών υποταγμένων δημοκρατιών.
Όμως όπως ξέρουμε από την παγκόσμια ιστορία, κανένας μεγάλος ηγέτης δεν μπόρεσε να ρυθμίσει τον ρουν της ιστορίας κατά τις επιθυμίες του. Η ζωή και οι κοινωνίες ακολουθούν πάντοτε άλλους δρόμους, ανεξάρτητους από τη θέληση των ανθρώπων.
