Ο δοκιμιογράφος Χόρχε Λουίς Μπόρχες

Χόρχε Λουίς Μπόρχες
Δοκίμια
Μετάφραση, επιμέλεια, σχόλια
Αχιλλέας Κυριακίδης.
Εκδόσεις Πατάκη,
Τόμοι Α+Β, σελ. 664+488,
τιμή 19,70 ευρώ ο πρώτος
και 17,70 ο δεύτερος τόμος

Οι περισσότεροι συγγραφείς πρώτης γραμμής υπηρέτησαν κάθε είδος του γραπτού λόγου αλλά δεν έχουν όλα τους τα βιβλία την ίδια αξία. Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες ανήκει στις εξαιρέσεις. Ηταν σπουδαίος διηγηματογράφος όσο και ποιητής και δοκιμιογράφος. Ολα του τα κείμενα είναι μέρος του ίδιου συνεκτικού ιστού ενός έργου απαράμιλλου ως προς την πρωτοτυπία, τη δύναμη και την αξία.

Στη χώρα μας ωστόσο ο δοκιμιογράφος Μπόρχες συζητήθηκε πολύ λιγότερο από τον διηγηματογράφο, ακόμη και από τον ποιητή. Ο δοκιμιακός χαρακτήρας κάποιων κειμένων του αγνοήθηκε, με αποτέλεσμα να τα κατατάσσουν πολλοί στην αόριστη κατηγορία των «πεζογραφημάτων». Ισως γιατί όλα του τα δοκίμια, επειδή είναι τόσο προσωπικά, λένε το καθένα και από μια ιστορία. Και όλες μαζί οι ιστορίες τους συνθέτουν μια ιδιότυπη και τεράστια ιστορία της ανάγνωσης, όπου η ανάγνωση δεν είναι μόνο ερμηνεία, κριτική ή άποψη για τα πρόσωπα, τα κείμενα και τις ιδέες αλλά –και πρωτίστως –εκφράζει το βίωμα που γεννούν η λογοτεχνία, το βιβλίο και η σχέση μας με τα κείμενα.

Αυτός ο ασύγκριτος σολιψιστής (οποιοσδήποτε χωρίς το δικό του ταλέντο και μόνο από αυτό θα είχε καταβαραθρωθεί) κατάφερε να οικειοποιηθεί το έργο συγγραφέων που είτε έχουν αμφισβητηθεί είτε τους διαβάζει κανείς ως αξιοπερίεργα. Ποιος μπορεί να διαβάσει σήμερα λ.χ. οποιοδήποτε κείμενο του Σβέντενμποργκ και να μην αποκομίσει την εντύπωση ότι πρόκειται για φαντασιώσεις ημιπαράφρονος; Κι έπειτα διαβάζει στα δοκίμια του Μπόρχες τις αναφορές του στον Σβέντενμποργκ και ξαφνικά διαπιστώνει ότι πίσω από τις παρανοϊκές θεωρίες εκείνου του αλαφροΐσκιωτου κρύβεται ένας συγγραφέας που δεν τον είχε φανταστεί.

Τα δοκίμια του Μπόρχες γράφτηκαν με διάφορες αφορμές. Είτε είναι διαλέξεις είτε άρθρα σε περιοδικά είτε πρόλογοι σε βιβλία. Αλλά πουθενά δεν έχεις την αίσθηση ότι πρόκειται για περιστασιακά κείμενα. Πέραν του ότι συνιστούν την αναγνωστική και συγγραφική συνείδηση ενός και μόνου ανθρώπου, φαντάζουν ως είδωλα άλλων κειμένων του: των διηγημάτων και των ποιημάτων του. Και μάλιστα γραμμένα με λόγο αποδεικτικό και ταυτοχρόνως ικανό να κινείται στο συμβολικό πεδίο.

Ας μην παρασυρθεί κανείς από το εγκυκλοπαιδικό εύρος του δοκιμιογράφου Μπόρχες. Ο Μπόρχες δεν παραπέμπει στα πραγματολογικά στοιχεία αλλά τα οικειοποιείται άλλοτε με άμεσο και άλλοτε με έμμεσο τρόπο. Και όταν είναι αρνητικός στις κρίσεις του, υψώνει πίσω από την άρνηση το δικό του είδωλο. Εχει γράψει υπέροχα πράγματα για τους συγγραφείς που αγαπά: τον Γουάιλντ, τον Πόου, τον Τσέστερτον, για παράδειγμα. Τους εκτιμά αλλά δεν τους δοξολογεί. Και είναι μοναδικός όταν συγκρίνει (λ.χ. τον Εμερσον με τον Καρλάιλ).

Ο αναγνώστης περιπλανάται αλλά δεν χάνεται στον γοητευτικό του λαβύρινθο. Αν μάλιστα έχει τύχει να διαβάσει και τα περισσότερα από τα κείμενα στα οποία αναφέρεται, θα γοητευθεί ακόμη περισσότερο. Οχι μόνο διαβάζοντας αλλά ενθυμούμενος τους συγγραφείς στους οποίους παραπέμπει ο Μπόρχες. Τότε θα του φανούν και εκείνοι διαφορετικοί.

Η δουλειά του Αχιλλέα Κυριακίδη στη μετάφραση, στην επιμέλεια και στις σημειώσεις θα πρέπει να αποτελεί πρότυπο. Θαυμάσια χρήση της γλώσσας, ακριβολογία αλλά και ευρηματικότητα και έμπνευση. Οταν η μετάφραση φτάνει σε τέτοιο επίπεδο, είναι καθαρή δημιουργία.