Τα ίχνη των Στεφανόπουλων της Μάνης

Παρά τα 95 του χρόνια και την ασθένεια που προκάλεσε ο μολυσμένος παριζιάνικος αέρας στις φωνητικές χορδές του, ο Μιχαήλ Στεφανόπολι ντε Κομνέν μοιάζει με παιδί όταν μιλάει για την ιστορία της οικογένειάς του: «Ο Στέφανος, απόγονος της αυτοκρατορικής οικογένειας των Κομνηνών της Τραπεζούντας, κατέφυγε από την Κωνσταντινούπολη στη Μάνη για να γλιτώσει από τους Οθωμανούς. Οι ντόπιοι τον αποκαλούσαν «Στέφανο από την Πόλη», παρατσούκλι που σταδιακά εξελίχθηκε στο επώνυμο «Στεφανόπολις»». Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι Στεφανόπουλοι απέκτησαν δύναμη και ηγετικό ρόλο στη Μάνη: εντάσσονταν στις τρεις ισχυρότερες οικογένειες της περιοχής, μαζί με εκείνες των Γιατριάννων ή Μεδίκων και των Κοσμάδων. Κι όμως, την εγκατέλειψαν για τη Γένοβα.

Οι απόψεις για τους λόγους οι οποίοι τους οδήγησαν στη συγκεκριμένη μετοικεσία ακροβατούν μεταξύ αλήθειας και θρύλου. Κοινός παρονομαστής τους είναι η φιγούρα του Λυμπεράκη Γερακάρη, γόνου της οικογένειας των Κοσμάδων. Την αμιγώς ρεαλιστική θέση για τον καταλυτικό ρόλο που διαδραμάτισε στην ιστορία των Στεφανόπουλων υποστηρίζουν ο Δικαίος Βαγιακάκος και ο Σταύρος Καπετανάκης, ιδρυτής και πρόεδρος της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών αντίστοιχα. Κρίνουν πως ο Γερακάρης συνελήφθη από τους Οθωμανούς, ασπάστηκε το Ισλάμ και, για να γλιτώσει τη ζωή του, τους έπεισε να τον στείλουν ως μπέη στη Μάνη, προκειμένου να αποδυναμώσει τις κυρίαρχες οικογένειες. Ως συνήθως, ο θρύλος είναι πιο πικάντικος. Ο Γερακάρης ετοιμαζόταν να παντρευτεί τη Μαρόνα από την οικογένεια των Μεδίκων, αλλά εκείνη διατηρούσε κρυφό δεσμό με τον Μιχάλη Στεφανόπουλο, τον οποίο και επισημοποίησε. Οργισμένος, φυλάκισε και εκτέλεσε περίπου 30 μέλη της οικογένειας των Στεφανόπουλων, κατά της οποίας στράφηκαν φυσικά και οι Μέδικοι. Μόνη λύση για τους Στεφανόπουλους ήταν η φυγή. Για τον Μιχαήλ Στεφανόπολι η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση, αφού ο πληγωμένος εγωισμός του Γερακάρη αποτέλεσε ένα ακόμη σοβαρότατο κίνητρο για να ολοκληρώσει την προδοσία που είχε συμφωνήσει με τους Οθωμανούς απέναντι στην πατρίδα του.

Ετσι, το 1663 οι αρχηγοί της οικογένειας, Ιωσήφ και Γεώργιος, ξεκίνησαν να αναζητούν μια νέα γη. Θα περάσουν 12 χρόνια μέχρι οι Στεφανόπουλοι να αναχωρήσουν, μαζί με άλλες οικογένειες από το Οίτυλο, με το γαλλικό πλοίο «Ο σωτήρας». Τελικά, στις 16 Ιανουαρίου 1676 οι περίπου 500 Μανιάτες αποβιβάζονται στο λιμάνι της Γένοβας. Η κυβέρνηση ορίζει ανώτερους αρχηγούς της αποικίας πέντε μέλη της οικογένειας των Στεφανόπουλων και στα τέλη Μαρτίου οι Μανιάτες εγκαθίστανται στην Παόμια της Κορσικής. Τα επόμενα χρόνια δεν κυλούν ομαλά για τη νεοσύστατη μανιάτικη αποικία. «Δεν είχαμε τίποτα!» τονίζει με πάθος ο Μιχαήλ Στεφανόπολι. Ανάμεσα στα άλλα, η κυβέρνηση της Γένοβας τους παραχωρεί καλύβες αντί για σπίτια, δεν τους παρέχει την απαραίτητη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ενώ οι ντόπιοι «σημαδεύουν με το τουφέκι στην κοιλιά όποιον κυκλοφορεί μόνος, κάτι που δεν έκαναν ποτέ οι Τούρκοι», όπως διαβάζουμε σε επιστολές τους. Αντίστοιχη είναι και η άποψη των Κορσικανών για τους Μανιάτες, αφού τους κατηγορούν για ασυνειδησία, ανυπακοή και πεισματική άρνηση εκλατινισμού, στον οποίο αρχικά είχαν συμφωνήσει. Μεγάλη ευθύνη για τα παραπάνω επιρρίπτουν στην υπεροπτική συμπεριφορά των ηγετών της αποικίας, δηλαδή των Στεφανόπουλων. «Φτάνει να πει κανείς ότι γεννήθηκαν Μανιάτες και Ελληνες. Το έθνος αυτό είναι η πανούκλα όλου του κόσμου» σημειώνει το 1684 o K. Τζουστινιάνι.

Οι Κορσικανοί δεν διαθέτουν λιγότερο μίσος για τους Γενουάτες και όταν ξεσηκώνονται εναντίον τους οι Μανιάτες αρνούνται να πολεμήσουν εκείνους που τους προσέφεραν, έστω και με πολλά εμπόδια, μια νέα πατρίδα. Μετά τον πόλεμο, το Πάσχα του 1731 αναγκαστικά εγκαθίστανται στο Αιάκειο της Κορσικής και ξεκινούν από το μηδέν. Καλλιεργούν τη γη και αποκτούν τη φήμη ικανότατων αλλά και ανυπάκουων στρατιωτών, όπως σχολιάζουν οι ανώτεροί τους.

Το 1768 η Κορσική βρίσκεται πλέον υπό γαλλική κατοχή και ο καπετάνιος Γεώργιος Στεφανόπολι εμφανίζεται στο γραφείο του γενικού κυβερνήτη του νησιού, κόμη Ντε Μαρμπέφ, κρατώντας ένα διάταγμα υπογεγραμμένο από τον βασιλιά της Ισπανίας, Κάρολο Γ’, που προσφέρει στους Μανιάτες εύφορη γη στην Ανδαλουσία. Γνωρίζοντας τη μεγάλη αξία της αποικίας για τη Γαλλία, ο καπετάν Στεφανόπολι διαπραγματεύεται σκληρά και καταφέρνει να εξασφαλίσει τη μόνιμη εγκατάσταση στην περιοχή Καργκέζε. Ο κόμης Ντε Μαρμπέφ θα γράψει με θαυμασμό: «Ο κ. Στεφανόπολι βλέπει τους Ελληνες σαν παιδιά του». Περισσότερα από 100 χρόνια μετά την αναχώρηση από το Οίτυλο, οι πληγές των Μανιατών της Κορσικής σταδιακά γιατρεύονται.

Ο πατέρας Αθανάσιος Αρμάος επισκέπτεται τους Μανιάτες του Καργκέζε τα τελευταία 53 χρόνια και λειτουργεί στην εκκλησία του χωριού. «Το 1962 είχα τελειώσει τις θεολογικές και φιλοσοφικές σπουδές στη Ρώμη και ο διευθυντής με έστειλε στην Κορσική να βοηθήσω στην ενορία. Από την πρώτη μου επίσκεψη, αγαπηθήκαμε βαθιά με αυτούς τους ανθρώπους». Με πικρία παρατηρεί πως το σχολείο που διδάσκονταν τα ελληνικά έκλεισε το 1920 κι έτσι σήμερα μόνο περίπου 15 κάτοικοι του χωριού γνωρίζουν τη γλώσσα των προγόνων τους. «Ωστόσο, στην ψυχή παραμένουν Ελληνες. Επιμένουν να τελούμε τις λειτουργίες στα ελληνικά, κι ας μην καταλαβαίνουν οι εκατοντάδες τουρίστες που επισκέπτονται το χωριό τα καλοκαίρια!».

Επειτα μιλάει στο BHMAgazino με συγκίνηση για την αδελφοποίηση του 1992, όταν Μανιάτες της Κορσικής επισκέφθηκαν το Οίτυλο, σχεδόν τέσσερις αιώνες μετά τον εκπατρισμό των προγόνων τους. «Η ιδέα ανήκε στον κ. Βαγιακάκο και υλοποιώντας τη ζήσαμε ανεπανάληπτες στιγμές. Θυμάμαι ότι έκλαιγαν σαν παιδιά, από χαρά που ξαναβρέθηκαν, αλλά και από πόνο για την ιστορία τους». Παρών ήταν και ο Μιχαήλ Στεφανόπολι, ο γηραιότερος απευθείας απόγονος της οικογένειας των Στεφανόπουλων-Κομνηνών, που ξεκίνησε να μελετά την ιστορία της με προτροπή του Δικαίου Βαγιακάκου. «Εχει γράψει πέντε σχετικά βιβλία, που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα στα γαλλικά και βραβεύθηκαν από την Ακαδημία Αθηνών. Τα έχω μεταφράσει στα ελληνικά και ελπίζω σύντομα να εκδοθούν» καταλήγει.

Εχοντας εντρυφήσει, λοιπόν, στην ιστορία της οικογένειάς του, ο Μιχαήλ Στεφανόπολι είναι ο πλέον κατάλληλος για να απαντήσει αν μπορεί να θεωρηθεί μακρινός συγγενής του πρώην Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Στεφανόπουλου. Ξεδιπλώνοντας ένα δαιδαλώδες γενεαλογικό δέντρο, που δημιούργησε μελετώντας σχετικά χειρόγραφα, θέτει τη λυδία λίθο της συζήτησης: «Οταν ο Στέφανος, ιδρυτής της οικογένειας, σκοτώθηκε σε μια άνανδρη ενέδρα το 1545, ορισμένοι ντόπιοι προσέθεσαν το «Στεφανόπολις» στο επώνυμό τους για να τον τιμήσουν. Ετσι προέκυψαν οικογένειες όπως οι Τραγάκηδες-Στεφανόπουλοι, οι Δραγατσάκηδες-Στεφανόπουλοι κ.λπ. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο βρίσκουμε τόσους Στεφανόπουλους στη Ζάκυνθο, στην Ηλεία, στην Πολωνία, ακόμη και στις ΗΠΑ».

Επομένως, μολονότι η πιθανότητα ορισμένοι από τους σημερινούς Στεφανόπουλους να συνδέονται στενά με παλιές οικογένειες της Μάνης είναι μεγάλη, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι προέρχονται από την πρώτη, αυθεντική οικογένεια των Στεφανόπουλων-Κομνηνών. «Κάθε τόσο με προσεγγίζουν άνθρωποι που ισχυρίζονται πως είμαστε συγγενείς» σχολιάζει με ανάλαφρη διάθεση. «Θυμάμαι ότι κάποια «Στεφανόπολι» από την Τουλούζη ζήτησε την άδειά μου για να προσθέσει το «Κομνηνού» στο επώνυμό της. Αρνήθηκα, και ψάχνοντας τα γενεαλογικά μας δέντρα ανακάλυψα ότι ανήκε στην οικογένεια των Δραγατσάκηδων, όχι των Κομνηνών. Παρ’ όλα αυτά, με αγνόησε και το προσέθεσε».

Η περίπτωση του δημοφιλέστερου Προέδρου της Δημοκρατίας, όμως, είναι διαφορετική. Μολονότι κατάγεται από την περιοχή της Ηλείας, φαίνεται πως ο ίδιος έχει μελετήσει εκτενώς την ιστορία της οικογένειάς του και θεωρεί πως υπάρχει συγγένεια με τους Στεφανόπουλους της Μάνης. Ο γιος του Ηλίας επιβεβαιώνει πως στο προσωπικό αρχείο του πατέρα του περιέχεται άφθονο υλικό που αφορά την καταγωγή του ενώ ο πατέρας Αθανάσιος Αρμάος θυμάται πως σε μια τυχαία συνάντησή τους στην Πάτρα ο Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος του ανέφερε πως πράγματι υπάρχει έμμεση συγγένεια ανάμεσα στις δύο οικογένειες.

Αν και οι δεσμοί αίματος μεταξύ των Στεφανόπουλων είναι αμφισβητούμενοι, ο δεσμός τους με την Ιστορία είναι βέβαιος και διαχρονικός. Ο Δήμος και ο Νικολό Στεφανόπολι στάλθηκαν από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη στη Μάνη το 1797 για την επίτευξη συμμαχίας ανάμεσα στον μεγάλο στρατηγό και στον μπέη της περιοχής, υπό το πρόσχημα ταξιδιού για βοτανολογικές έρευνες. Ο πολυγραφότατος Στέφανος Στεφανόπουλος διετέλεσε υπουργός και πρωθυπουργός σε μια από τις λεγόμενες «κυβερνήσεις αποστασίας», το διάστημα Σεπτέμβριος 1965-Δεκέμβριος 1966. Κατά τον Μιχαήλ Στεφανόπολι, από τους Στεφανόπουλους-Κομνηνούς προερχόταν και ένας διερμηνέας του Σαρλ Ντε Γκωλ.

Βεβαίως, το μονοπώλιο της επιτυχίας δεν ανήκε στους άνδρες της οικογένειας. Το 1890, σε ηλικία 15 ετών, η Ιωάννα Στεφανόπολι είναι η πρώτη γυναίκα που γίνεται δεκτή από το Πανεπιστήμιο Αθηνών ως φοιτήτρια, παρά τις έντονες αντιδράσεις της Θεολογικής Σχολής, κατά την οποία η είσοδος μιας γυναίκας στον χώρο του πανεπιστημίου είναι εξίσου ανεπίτρεπτη με την είσοδό της στο ιερό της εκκλησίας. Ωστόσο, η Ιωάννα κερδίζει τη συμπάθεια και τον σεβασμό των συμφοιτητών της. Η πορεία της θα συνεχιστεί με την υποστήριξη των βενιζελικών θέσεων από τη διευθυντική θέση στην εφημερίδα «Le Messager d’Athènes», την πεισματική άρνησή της να υπηρετήσει τη γερμανική προπαγάνδα και τη συμμετοχή της στις διαπραγματεύσεις για την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών.

Ο καθηγητής Χημικής Μηχανικής και Βιοτεχνολογίας του MIT Γρηγόρης Στεφανόπουλος διηγείται στο BHMAgazino μέσω Skype τις πρώτες του αναμνήσεις από την ιστορία της οικογένειας: «Θυμάμαι, όταν ήμουν παιδί, τον πατέρα μου να υποδέχεται συγγενείς από την Κορσική και να τους πηγαίνει στο Οίτυλο. Ενας θείος του, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ονόματι Γιάγκος, είχε γράψει για το θέμα της καταγωγής μας και ευελπιστώ κάποτε να δημοσιεύσω το χειρόγραφο». Ωστόσο, ο καθηγητής-πρωτεργάτης της μεταβολικής μηχανικής και της βιοτεχνολογίας σε παγκόσμιο επίπεδο γεννήθηκε με το επώνυμο «Πατρικαρέας». «Ενας προπάππος μου στην εποχή της Τουρκοκρατίας, ο Πατρίκιος Στεφανόπουλος, ήταν πολύ ψηλός και γεροδεμένος και οι συγχωριανοί τον φώναζαν «Πατρίκαρο», παρατσούκλι που εξελίχθηκε στο «Πατρικαρέας». Οταν φοιτούσα στο Γυμνάσιο, ο πατέρας μου έκανε τα απαραίτητα για να επαναφέρουμε το «Στεφανόπουλος»».

Στην Αμερική διαπρέπει και ο Τζορτζ Στεφανόπουλος, κεντρικός παρουσιαστής του ABC και Υπεύθυνος Επικοινωνίας του Μπιλ Κλίντον κατά την προεκλογική εκστρατεία του το 1992. Μετά τις προπτυχιακές σπουδές του, επιλέχθηκε από τον Rhodes Scholars, έναν θεσμό ιδιαίτερα τιμητικό για τους αποφοιτήσαντες από αμερικανικά πανεπιστήμια. Οι φοιτητές αυτοί θεωρούνται από τα πιο προικισμένα παιδιά του κόσμου και συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον επιστημόνων και πολιτικών, όπως συνέβη και στην περίπτωση του Τζορτζ Στεφανόπουλος με τον Μπιλ Κλίντον. «Ο Τζορτζ είναι πασίγνωστος στην Αμερική» σχολιάζει ο Γρηγόρης Στεφανόπουλος. «Οταν επιστρέφω από κάποιο ταξίδι, είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο ελεγκτής των διαβατηρίων θα με ρωτήσει αν είμαστε συγγενείς».

Είναι γεγονός πως οι Στεφανόπουλοι, περισσότερο ή λιγότερο συγγενείς μεταξύ τους, μπορούν να υπερηφανεύονται πως έχουν στους κόλπους τους ανθρώπους με ηγετικά γνωρίσματα, ισχυρές προσωπικότητες και δεσμούς ακλόνητους με τον τόπο και τη μακραίωνη ιστορία τους. Κυρίως, όμως, με αστείρευτη διάθεση προσφοράς. Καθώς μαζεύω τα πράγματά μου μετά το τέλος της συνέντευξης, ο Μιχαήλ Στεφανόπολι με ρωτά: «Γνωρίζετε τον Περικλή της αρχαίας Αθήνας;». Γνέφω καταφατικά. Τραβάει αργά από τον φάκελό του ένα χαρτί και διαβάζει στα αγγλικά: «Αν όλα τα πράγματα προορίζονται να παρακμάσουν, πείτε τουλάχιστον για μας, αιώνες αργότερα, ότι δημιουργήσαμε την πιο όμορφη και ευτυχισμένη πόλη».

«Αυτοί είναι οι Στεφανόπουλοι» ψιθυρίζει και η γερασμένη μορφή του φωτίζεται.

* Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Κατσής

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 12 Ιουλίου 2015