Ψυχορραγεί το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης;

Πόση ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη υπάρχει στη σημερινή Ευρώπη; Μια Ευρώπη με πληθυσμό μισό δισεκατομμύριο που έγινε μαλλιά-κουβάρια στην προχθεσινή σύνοδο προκειμένου να μην ορίσει σταθερές ποσοστώσεις για τη φιλοξενία 40.000 προσφύγων στα κράτη-μέλη σε μια διετία. Μια Ευρώπη που παραδίδεται στους ευρωσκεπτικιστές και στους ακροδεξιούς επειδή οι Bόρειοι θεωρούν χαραμοφάηδες τους Nότιους και οι Nότιοι μοναχοφάηδες τους Bόρειους.

Οι αξίες της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης δοκιμάζονται σκληρά στη σημερινή ΕΕ και ας βρίσκονται στη βάση του οικοδομήματος. Στη Συνθήκη της Λισαβόνας, το «λάιτ» Σύνταγμα της ΕΕ, το άρθρο 2 αναφέρει τις κοινές ευρωπαϊκές αξίες: «σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ελευθερία, δημοκρατία, ισότητα, έννομη τάξη και σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα».

Ελευθερία, ισότητα, αλληλεγγύη

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην Ευρώπη υπάρχει περισσότερη ελευθερία και ισότητα απ’ όσο στις υπόλοιπες ηπείρους. Για την αλληλεγγύη δεν είναι βέβαιον ότι ισχύει το ίδιο διότι, ενώ οι δύο πρώτες αξίες είναι ατομικές, η τρίτη προϋποθέτει τη συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων, γι’ αυτό αποδεικνύεται πιο δύσκολο να επιβιώσει σήμερα. Χωρίς την αλληλεγγύη, όμως, η ελευθερία μπορεί να εκφυλιστεί στην εγωιστική επιδίωξη των ιδίων συμφερόντων ενώ η ισότητα χάνει τον πλουραλισμό.

Το είπε πρόσφατα και ο Πάπας Φραγκίσκος: «Η ελευθερία και η ισότητα δεν είναι αρκετές για την ευημερία. Πρέπει να συνοδεύονται από μια ισχυρή αίσθηση αδελφοσύνης. Σήμερα περισσότερο από ποτέ είναι αναγκαίο να επαναφέρουμε την αδελφοσύνη στην καρδιά της τεχνοκρατικής και γραφειοκρατικής μας κοινωνίας».

Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε δεδομένες την ελευθερία και την ισότητα στην Ευρώπη. Η κρίση ανέδειξε και βάθυνε τις ανισότητες τόσο εντός κάθε κράτους-μέλους όσο και μεταξύ των «28». Οι Ευρωπαίοι είναι ίσοι απέναντι στον νόμο, αλλά μερικοί είναι πιο ίσοι από τους άλλους, ακόμη και απέναντι στην Εφορία. Την ώρα που οι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι, οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και το πλουσιότερο 1% απογειώνεται. Τα εύπορα κράτη-μέλη δάνειζαν τα φτωχά αλλά συγχρόνως τα ανάγκαζαν να αγοράζουν εξοπλισμούς, όπως γερμανικά υποβρύχια ή γαλλικά πολεμικά αεροπλάνα.

«Η ελευθερία είναι το αδιαμφισβήτητο κοινό αγαθό των Ευρωπαίων» λέει στο «Βήμα» ο Ετόρε Ρέκι, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Sciences Po στο Παρίσι. «Η πιο αγαπημένη πλευρά της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι η «ελευθερία μετακίνησης», όπως αποδεικνύεται από πολλές έρευνες. Ολο και περισσότεροι Ευρωπαίοι όμως την αμφισβητούν ως δικαίωμα των άλλων, ενώ θεωρούν ότι παραμένει αναλλοίωτο δικό τους δικαίωμα. Στην περίπτωση μιας Brexit οι Βρετανοί υποθέτουν ότι θα περιορίσουν την πρόσβαση των άλλων στη χώρα τους αλλά οι ίδιοι θα διατηρήσουν το πλήρες δικαίωμα μετακίνησης στην ήπειρο. Αυτό σημαίνει ότι η ελευθερία διαχωρίζεται όλο και περισσότερο από την ισότητα, παρά το γεγονός ότι αυτό την καθιστά «ελευθερία» και όχι «προνόμιο»».

«Οσον αφορά την ισότητα, με αυστηρώς οικονομικούς όρους η κρίση άλλαξε τη μακροχρόνια διαδικασία σύγκλισης των εισοδημάτων στην Ευρώπη. Από το 2009 τα κατά κεφαλήν εθνικά εισοδήματα έχουν αρχίσει να αποκλίνουν. Οι ανισότητες μεταξύ των κρατών αυξάνονται. Ευτυχώς, εντός των περισσότερων κοινωνιών της ΕΕ παραμένουν μάλλον σταθερές» συνεχίζει ο κ. Ρέκι. «Και αυτό μας φέρνει στην «αδελφοσύνη». Ο όρος είναι μάλλον παρωχημένος. Ωστόσο είναι θεσμοθετημένος στην κοινωνική πρόνοια και στην ανεπίσημη αλληλεγγύη που αφορά κυρίως τις χώρες της κρίσης. Η πρόνοια και το κοινωνικό κεφάλαιο (κοινωνία των πολιτών συν ανεπίσημοι κύκλοι) απέφυγαν την άνοδο των ανισοτήτων εντός των κρατών το οποίο θα μπορούσε να είχε προκαλέσει σοβαρά ξεσπάσματα βίας. Εν ολίγοις, η κρίση ενίσχυσε την τοπική/εθνική αλληλεγγύη αλλά σαφώς αποδυνάμωσε την αλληλεγγύη μεταξύ των χωρών».

Λόγω της ανόδου του τοπικού εθνικισμού –βλ. Σκωτία, Καταλωνία, Φλαμανδούς και Βαλόνους –η αλληλεγγύη πλήττεται και εντός πολλών κρατών-μελών. Κορυφαίο παράδειγμα η Λίγκα του Βορρά στην Ιταλία, που υποστηρίζει ότι οι εργατικοί Βορειοϊταλοί δεν πρέπει να τρέφουν τους τεμπέληδες Νοτιοϊταλούς. Οταν δε πρόκειται να βοηθήσουν ένα άλλο κράτος-μέλος, όπως η Ελλάδα, ξεσπούν όλα τα διχαστικά αντανακλαστικά.

Εκεί όμως που το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης δοκιμάζεται για τα καλά είναι στη συμπεριφορά της ΕΕ προς τους πρόσφυγες. Η ΕΕ, που έλαβε ομόφωνα το Βραβείο Νομπέλ Ειρήνης το 2012 επειδή «για περισσότερες από έξι δεκαετίες συνέβαλε στην προώθηση της ειρήνης και της συμφιλίωσης, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», έχει πνίξει στη Μεσόγειο αυτά τα ιδεώδη.

Το υπ’ αριθμόν 1 ζητούμενο είναι να μην αφεθούν οι πρόσφυγες να φθάσουν σε ευρωπαϊκό έδαφος, εξ ου οι παράνομες επαναπροωθήσεις και η αντιμετώπισή τους ως ζητήματος ασφαλείας. Το αμέσως επόμενο ζητούμενο είναι, αν καταφέρουν οι πρόσφυγες να φθάσουν στην Ευρώπη, να παραμείνουν στα κράτη-μέλη όπου πρωτοπάτησαν το πόδι τους, εξ ου ο Κανονισμός του Δουβλίνου που δεν τους επιτρέπει να καταθέσουν αίτηση για άσυλο σε άλλη χώρα πλην εκείνης της πρώτης εισόδου, δηλαδή Ελλάδας και Ιταλίας.

Το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης ενθουσίασε την Ευρώπη και τον κόσμο. Οι Γάλλοι κατήργησαν τα προνόμια των ευγενών και του κλήρου και απελευθερώθηκαν από τα δεσμά των συντεχνιών και των μοναστηριών. Εγιναν ελεύθεροι, ίσοι και αδελφωμένοι εντός της χώρας τους.

Η Γαλλία του 1789 και η Ελλάδα τού σήμερα

Περιέργως η κατάσταση στη Γαλλία πριν από την Επανάσταση του 1789 έχει πολλές ομοιότητες με την Ελλάδα τού σήμερα. Οπως η Γαλλία εκείνης της εποχής, η Ελλάδα έχει συσσωρεύσει τεράστιο χρέος. Και όπως στη Γαλλία του 18ου αιώνα, στην Ελλάδα εξυπηρετείται κυρίως μέσω της φορολογίας. Μόνο που, αφού είχε ξεζουμίσει τον λαό, η Μαρία-Αντουανέτα στράφηκε προς τις περιουσίες των ευγενών και του κλήρου. Για να καταφέρει να τους επιβάλει φόρο –ως τότε πλήρωνε μόνο ο λαός –διπλασίασε τον αριθμό των απλών πολιτών στη Γενική Συνέλευση ώστε να φθάσει εκείνο των ευγενών και του κλήρου μαζί. Υστερα από επτά εβδομάδες άκαρπων διαπραγματεύσεων, οι πολίτες αποχώρησαν και ανακηρύχθηκαν Εθνοσυνέλευση που εκπροσωπούσε τον λαό. Η συνέχεια είναι γνωστή.

Τρεις λέξεις που έγιναν «ιερές» μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα
Το τρίπτυχο «Ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη», κληρονομιά του Διαφωτισμού, αναδείχθηκε ανάμεσα σε πολλά συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης. Πρώτος το επικαλέστηκε ο Ροβεσπιέρος το 1790, προτείνοντας οι έννοιες «γαλλικός λαός» και «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη» να αναγράφονται στις στολές και στις σημαίες. Η πρότασή του δεν υιοθετήθηκε. Οπως πολλά άλλα σύμβολα της Επανάστασης, το τρίπτυχο έπεσε σε αχρηστία τον καιρό της Αυτοκρατορίας. Επανεμφανίστηκε στην Επανάσταση του 1848, εγκαταλείφθηκε εκ νέου και υιοθετήθηκε οριστικά κατά τη διάρκεια της Γ’ Δημοκρατίας (1870-1940). Εγγράφηκε στις προσόψεις των δημοσίων κτιρίων το 1880, μνημονεύεται στα Συντάγματα του 1946 και του 1958 και σήμερα φιγουράρει σε νομίσματα και γραμματόσημα, αποτελώντας αναπόσπαστο κομμάτι της εθνικής κληρονομιάς της Γαλλίας.

Δύο ειδικοί πανεπιστημιακοί καθηγητές μιλούν στο «Βήμα»

«Η βοήθεια προς τους μη έχοντες παρέχεται πολύ λιγότερο άνευ όρων απ’ ό,τι στο παρελθόν»
«Η ελευθερία και η ισότητα εξακολουθούν να υπάρχουν στη σημερινή Ευρώπη. Την αδελφοσύνη θα την αποκαλούσαμε αλληλεγγύη σήμερα. Το αν ισχύει εξαρτάται από το αν εννοούμε εντός των κρατών ή μεταξύ των Ευρωπαίων. Στη δεύτερη περίπτωση είναι πιο περίπλοκο. Αλλά και εντός των κρατών βλέπουμε ότι η βοήθεια προς τους μη έχοντες παρέχεται πολύ λιγότερο άνευ όρων απ’ ό,τι στο παρελθόν.

Στη Γαλλία, στο παρελθόν είχαμε την εντύπωση ότι είμαστε αρκετά πλούσιοι και συμφωνούσαμε να διατηρούμε ένα σύστημα κοινωνικής προστασίας αρκετά εκτεταμένο, μέσω του οποίου βοηθούσαμε τους μη προνομιούχους, σχεδόν χωρίς όρους. Σήμερα, τους βοηθάμε πολύ πιο επιλεκτικά και απαιτούνται όλο και περισσότερες προϋποθέσεις, ακόμη και από τους φτωχότερους Γάλλους.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, δεν συγγράψαμε ποτέ κάποιου είδους κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ των Ευρωπαίων –δεν υπήρξε ποτέ η ιδέα της βοήθειας άνευ προϋποθέσεων. Αυτό δεν σημαίνει ότι απορρίπτουμε ολοκληρωτικά την ιδέα κάθε βοήθειας. Αλλά, όπως διαπιστώνουμε από τις παρούσες διαπραγματεύσεις, συνοδεύεται από όρους που είναι εξαιρετικά σκληροί, υπερβολικοί.

Ωστόσο, κάθε φορά οι εταίροι παρέχουν βοήθεια, γι’ αυτό μπορούμε να μιλήσουμε για μια σχετική αλληλεγγύη. Αλλά το είδος της βοήθειας με όρους μετατοπίζει συνεχώς τη συζήτηση στο ποιοι θα είναι οι όροι και αν θα δοθεί βοήθεια ή όχι. Γι’ αυτό βρισκόμαστε στην παρούσα κατάσταση. Τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης σε ευρωπαϊκό επίπεδο δεν είναι καθόλου απλά. Στην καρδιά της ΕΕ λέμε ότι θα προσπαθήσουμε να λάβουμε υπ’ όψιν τις προσδοκίες των γειτόνων μας και αυτό μας ωθεί στο να σκεφτόμαστε τρόπους να είμαστε αλληλέγγυοι, αλλά σε περιορισμένο βαθμό. Και όπως βλέπουμε σήμερα, το ζήτημα των όρων επισκιάζει την ίδια την ιδέα της βοήθειας.

Στην Ευρώπη, ακόμη και αν υπάρχει μια ευρωπαϊκή υπηκοότητα, είμαστε πρώτα Γάλλοι, Ελληνες, Γερμανοί. Οι πολίτες της Ευρώπης επιθυμούν πρώτα απ’ όλα το κοινωνικό συμβόλαιο να εγγράφεται σε εθνικό επίπεδο. Φοβούνται ότι το κοινωνικό τους συμβόλαιο θα ξηλωθεί και θα ξαναγραφτεί σε επίπεδο ΕΕ, την οποία δεν γνωρίζουν καλά και δεν της έχουν εμπιστοσύνη.

Δηλώνουν όμως σύμφωνοι να συζητήσουν με τους γείτονές τους –αυτό είναι σχετικά καινούργιο στην ΕΕ και μπορεί να γεννήσει ένα είδος κοινωνικού συμβολαίου, αλλά βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα. Επίσης, κάθε πολιτικός θέλει να μπορεί να υπερασπιστεί ένα κοινωνικό συμβόλαιο που θα είναι βιώσιμο. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει άνευ όρων βοήθεια μεταξύ των κρατών-μελών, εξ ου και η σημερινή κατάσταση».

Γιαν Ρόβνι, καθηγητής στο Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών του Πανεπιστημίου Sciences Po στο Παρίσι
«Βορράς και Νότος: ένα παντρεμένο ζευγάρι που έζησε σχετικά καλά, αλλά σήμερα έχει προβλήματα»
«Δύσκολο το ερώτημα για το κατά πόσον οι αξίες της Γαλλικής Επανάστασης είναι ζωντανές σήμερα. Τα ιδανικά της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης έπαιξαν ρόλο στην αρχή της Επανάστασης για την απελευθέρωση της κοινωνίας που ελεγχόταν από μονάρχες των οποίων η εξουσία δεν βασιζόταν στο Σύνταγμα. Με αυτή την έννοια, τόσο η ελευθερία όσο και η ισότητα παραμένουν σημαντικές σήμερα –η αδελφοσύνη με διαφορετικό ίσως τρόπο. Επαιξαν μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής στην Ευρώπη.

Η αδελφοσύνη είναι έννοια πιο σύνθετη, δεν είναι σαφές τι σημαίνει. Μπορεί να ερμηνευθεί με δύο τρόπους. Μπορεί να σημαίνει την αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και το να ανήκεις σε μια ομάδα. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, οι ισχυρότερες ομάδες στην Ευρώπη έγιναν τα έθνη. Η δεύτερη ερμηνεία είναι πιο προβληματική, επειδή δυνητικά οδηγεί στον εθνικισμό.

Υπάρχει σήμερα αλληλεγγύη στην Ευρώπη; Η προφανής απάντηση είναι «ναι». Αποτελεί μέρος του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η Ευρώπη. Ο πλούτος έχει αναδιανεμηθεί σε σημαντικό βαθμό εντός της ΕΕ. Την ίδια στιγμή, όμως, συζητάμε για αλληλεγγύη, ενώ ο ελληνικός λαός και η κυβέρνησή του βρίσκονται υπό τεράστια πίεση. Η Νότια Ευρώπη έχει την αίσθηση ότι ο Βορράς την έχει εγκαταλείψει. Υπάρχει έντονη δυσαρέσκεια προς την ΕΕ για τα μέτρα λιτότητας που επιβλήθηκαν στους Νοτιοευρωπαίους. Αλλά και οι Βορειοευρωπαίοι νιώθουν δυσαρέσκεια απέναντι στην ΕΕ επειδή, από τη δική τους πλευρά, θεωρούν ότι αποδυναμώνει το λειτουργικό κράτος τους, που επιδεικνύει «υπευθυνότητα» και δημοσιονομική συγκράτηση.

Υπάρχει αλληλεγγύη σε όλα αυτά; Αν θεωρήσουμε τον Βορρά και τον Νότο ένα παντρεμένο ζευγάρι, έζησαν σχετικά ευτυχισμένοι μαζί για πολύ καιρό. Σήμερα έχουν προβλήματα και είναι δυσαρεστημένοι ο ένας με τον άλλον. Αλλά ιστορικά έχουν υπάρξει αλληλέγγυοι. Το ερώτημα είναι αν θα πάρουν διαζύγιο. Νομίζω ότι κανένας από τους δύο δεν το επιθυμεί, όμως ποτέ κανείς δεν θέλει διαζύγιο, αλλά καταλήγει να παίρνει.

Στο επίπεδο των λαών, θεωρώ ότι υπάρχει έντονη αίσθηση αλληλεγγύης προς τους Ελληνες, τους ανέργους, εκείνους που αγωνίζονται να επιβιώσουν. Παράλληλα, πολλοί Βορειοευρωπαίοι είναι απογοητευμένοι από τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε ως σήμερα το ελληνικό κράτος. Πιστεύουν ότι πρέπει να αναγκάσουν το ελληνικό κράτος να μεταρρυθμιστεί και ο τρόπος για να γίνει αυτό είναι να ασκήσουν πίεση.

Από τη μία βλέπουν ότι πρέπει να γίνει διαγραφή του ελληνικού χρέους, από την άλλη οι Ελληνες δανείστηκαν αυτά τα χρήματα, τα οποία προφανώς δεν αξιοποιήθηκαν για να οικοδομηθεί μια πιο λειτουργική οικονομία. Ομως έχουν διαγραφεί χρέη στο παρελθόν, για παράδειγμα της Γερμανίας. Αυτό έχει ξεχαστεί σήμερα και είναι λάθος».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ