Αμμωνία: Πόλεμος και Ειρήνη

Με δύο λόγια
Είναι μια από τις πιο σημαντικές χημικές ενώσεις παγκοσμίως διότι βρίσκεται στην αρχή της αλυσίδας παραγωγής πολλών βιομηχανικών προϊόντων, όπως λιπάσματα, εκρηκτικά, φάρμακα, πλαστικά, ουσίες καθαρισμού. Σε θερμοκρασία 15 βαθμών Κελσίου είναι αέριο άχρωμο αλλά με δυνατή, ενοχλητική οσμή. Είναι επίσης απαραίτητη σε πολλές βιολογικές διαδικασίες που συντελούνται στο εσωτερικό του οργανισμού μας, παράγεται και στο έδαφος από βακτήρια που συνδέονται με χρήσιμα για τον πλανήτη φυτά ενώ είναι μέσα και στην παραγωγή των απαραίτητων για τον άνθρωπο αμινοξέων.

Ιστορίες με ενδιαφέρον

Τον Απρίλιο του 2013 μια μεγάλη έκρηξη σε κτήμα της μικρής πόλης Γουέστ του Τέξας, όπου είχαν παραχθεί και αποθηκευτεί τουλάχιστον 25 τόνοι άνυδρης αμμωνίας και 200 τόνοι νιτρικού αμμωνίου, κόστισε τη ζωή σε 14 άτομα ενώ 200 τραυματίστηκαν. Οι άνθρωποι της περιοχής, αλλά και άλλοι των Μεσοδυτικών Πολιτειών, όπως Μιζούρι, Ιλινόι, Νεμπράσκα, Μινεσότα και κυρίως οι αστυνομικοί τους, δεν παραξενεύτηκαν. Ηταν από το 2001 ακόμη κάτι σαν συνήθεια τις νύχτες «άγνωστοι» (οι meth cooks) να γυρίζουν στα χωράφια και στις αποθήκες των γύρω κτημάτων και να κλέβουν από τα ντεπόζιτα όπου είχε αποθηκευτεί η άνυδρη αμμωνία για το ψέκασμα των χωραφιών και τον εμπλουτισμό τους με άζωτο μερικά λίτρα κάθε φορά από το επικίνδυνο και εκρηκτικό αυτό υγρό. Και επειδή κάποιοι στον υπόκοσμο φαίνεται πως είχαν τη Χημεία για χόμπι αλλά στη συνέχεια το έκαναν και επικίνδυνο αλλά προσοδοφόρο επάγγελμα γνωρίζοντας πως το περιζήτητο διεγερτικό μεθαμφεταμίνη το χωρίζει μόλις ένα άτομο οξυγόνου από την (ψευδο)εφεδρίνη, ένα συστατικό χαπιών για το κρυολόγημα, που τα πουλούσαν τότε χωρίς να χρειάζεται καν συνταγή γιατρού, προχώρησαν και στην παραγωγή. Ετριβαν τα χάπια με την εφεδρίνη, προσέθεταν λίθιο βγαλμένο από τις μπαταρίες και αυτό λειτουργούσε καταλυτικά, απαραίτητα άνυδρη αμμωνία για να αφαιρέσει το ανεπιθύμητο οξυγόνο, και με τη βοήθεια αερίου υδροχλωρίου, φτιαγμένου πρόχειρα εκείνη τη στιγμή έβγαινε μια παχύρρευστη ουσία που με τη βοήθεια ενός φίλτρου του καφέ έδινε αρκετά καθαρή μεθαμφεταμίνη και μερικές φορές ως και 98% σε απόδοση. Αν και από το 2006 οι Αρχές στην απελπισία τους απαγόρευσαν την ελεύθερη πώληση χαπιών, συνεχίζονται οι κλοπές της άνυδρης αμμωνίας και τα διάφορα δυστυχήματα διότι ένας κακός χειρισμός εξαπολύει στο σώμα του κλέφτη ένα υγρό που «διψάει» κυριολεκτικά για νερό και άρα καίει ό,τι βρει μπροστά του –δέρμα, μάτια, στόμα.

Οποιος και αν ήταν, έχει χαθεί κάπου γύρω από τον ναό του θεού της ζωής και της αναπαραγωγής, του γνωστού ως Αμμων Ρα, στη Νότια Αίγυπτο. Εκεί υπήρχαν αποθέσεις από τα περιττώματα και τα ούρα που άφηναν οι καμήλες των προσκυνητών. Εμφανίστηκε με τη μορφή του χλωριούχου αμμωνίου, ενός άλατος με το όνομα sal-ammoniacus, που προέκυπτε από την καύση τους. Το 1782 ο σουηδός χημικός Τόρμπγερν Μπέργκμαν έδωσε οριστικά στην ένωση το όνομα αμμωνία (όπως αναφέρει ο Τζον Ειτο στο Dictionary of Word Origins).

Από τον καιρό λοιπόν της Αρχαίας Αιγύπτου και πιο συγκεκριμένα από το 1530 π.Χ. φαίνεται πως ήταν γνωστή η αμμωνία με τη μορφή άλατος που συνέλεγαν από τα ταβάνια των χαμόσπιτων μετά την καύση της κοπριάς της καμήλας για μαγείρεμα και θέρμανση. Η σχετική γνώση παραλήφθηκε από τους ρωμαίους κατακτητές και στον Μεσαίωνα πλέον από τους αλχημιστές. Καθαρή αμμωνία παρασκεύασε ένας χημικός, ο Αγγλος Τζόζεφ Πρίστλεϊ, το 1774.

Αυτό που άλλαξε τα πάντα ήταν η παρασκευή αμμωνίας με τη λεγόμενη βιομηχανική μέθοδο Χάμπερ-Μπος το 1909, με το υδρογόνο της αμμωνίας να το λαμβάνουν από τη θέρμανση φυσικού αερίου (κυρίως μεθάνιο) και το άζωτο από τον ατμοσφαιρικό αέρα και σε τεράστιες εγκαταστάσεις με καταλύτες, θερμοκρασίες κοντά στους 700 βαθμούς και πιέσεις 100 φορές μεγαλύτερες από την ατμοσφαιρική. Και οι δύο χημικοί τιμήθηκαν για αυτή τη μέθοδο παρασκευής (ίσως την πιο διάσημη στην ιστορία της Χημείας) με το αντίστοιχο βραβείο Νομπέλ.

Από τη μέθοδο Χάμπερ-Μπος όμως προέκυψαν το 1913 και εκρηκτικά. Οξείδωση της αμμωνίας προς νιτρικό οξύ και στη συνέχεια μαζί με επιπλέον αμμωνία έδωσαν νιτρικό αμμώνιο. Που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία βομβών ή για την εντατική λίπανση των αγρών!

Παλαιότερα οι νοικοκυρές είχαν στο σπίτι διάλυμα αμμωνίας και το χρησιμοποιούσαν στα κουλουράκια για διογκωτικό. Τώρα προτιμούν άλλες ουσίες, όπως το μπέικιν πάουντερ.

Χρειάζεται αμμωνία στο σπίτι ή στο σακίδιο για τα τσιμπήματα των εντόμων;

Ναι, σίγουρα, αλλά μόνο για τις μέλισσες που το υγρό στην πληγή είναι όξινο και η αμμωνία ως βάση αν πιεστεί να εισχωρήσει το εξουδετερώνει και ο πόνος απαλύνεται. Για τις σφήκες που το υγρό τους είναι βασικό αντίθετα χρειάζεται ξίδι.

Στα καλοκαιρινά συναπαντήματα με τις θαλάσσιες μέδουσες και τα τσιμπήματά τους ποια ή ποιες από τις παρακάτω ουσίες δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση του οιδήματος; α) γλυκό νερό, β) θαλασσινό νερό, γ) ανθρώπινα ούρα, δ) ξίδι, ε) πάγος.

Στα πλοκάμια της κάθε μέδουσας βρίσκονται χιλιάδες ως και εκατομμύρια μικροσκοπικά κοίλα «αγκάθια» που συνδέονται με σακουλάκια υγρού που προκαλεί ερεθισμό. Γλυκό νερό, πάγος και ούρα είναι οι τρεις προς αποφυγήν ουσίες. Το γλυκό νερό διεισδύει στους μικροσκοπικούς σάκους και προξενεί την έκχυση περισσότερου υγρού που ερεθίζει. Το ίδιο και ο πάγος. Είναι μύθος όμως και ότι τα ούρα κάνουν καλό. Επειδή ο κόσμος νομίζει πως είναι το ίδιο με το τσίμπημα των μελισσών και άρα η αμμωνία τους ανακουφίζει. Η σύστασή τους είναι πιο κοντά σε αυτή του γλυκού νερού ενώ περιέχουν και διάφορες ουσίες από φάρμακα ή ασθένειες που μπορεί να βλάψουν.