Ο Αϊζάια Μπερλίν και τα προβλήματα της εποχής μας

ISAIAH BERLIN
Το σαθρό υλικό του ανθρώπου
Επιμέλεια Henry Hardy
Πρόλογος Νικόλας Σεβαστάκης
Μετάφραση Γιώργος Μερτίκας
Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης:
Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος
Εκδόσεις Κριτική, 2015
σελ. 408, τιμή 18 ευρώ

Τον Αϊζάια Μπερλίν, μείζονα ιστορικό των ιδεών στον 20ό αιώνα, μόλις τα τελευταία χρόνια –και θα έλεγα μετά τον θάνατό του το 1997 –τον ανακάλυψε το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, όταν άρχισαν να μεταφράζονται και να εκδίδονται κάποια από τα σημαντικότερα έργα του, τα Τέσσερα δοκίμια περί ελευθερίας, Κόντρα στο ρεύμα και Οι ρίζες του ρομαντισμού (όλα από τις εκδόσεις Scripta που δεν υπάρχουν πλέον και φοβάμαι ότι δεν τα βρίσκει κανείς εύκολα στα βιβλιοπωλεία). Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε και Το σαθρό υλικό του ανθρώπου που αποτελείται από εννέα δοκίμια κομβικής σημασίας.

Ο έλληνας αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει χωρίς πολλές δυσκολίες την αναλυτική και συνθετική σκέψη του Μπερλίν μολονότι δεν κυκλοφορεί στη γλώσσα μας το έργο συγγραφέων μείζονος σημασίας, όπως του πατέρα της Κοινωνιολογίας Τζιαμπατίστα Βίκο ή του Γιόχαν Γκόντφριντ Χέρντερ στους οποίους αναφέρεται εκτενώς. Και αυτό γιατί ο Μπερλίν, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό ανήκει στη μεγάλη παράδοση του βρετανικού εμπειρισμού, έχει τη μοναδική ικανότητα να εκθέτει το σύστημα σκέψης των συγγραφέων με τους οποίους ασχολείται με έναν τρόπο άμεσο και απολύτως κατανοητό και να το εντάσσει στο δικό του.

Ο Μπερλίν δεν είναι σπουδαίος μόνον ως στοχαστής, αλλά και ως δοκιμιογράφος πρώτης γραμμής, ένας γοητευτικός συγγραφέας που χειρίζεται τις ιδέες από τον καιρό του Πλάτωνα ως την εποχή του με τρόπο απαράμιλλο, δηλαδή οικειοποιούμενος αλλά και κρίνοντας τη σκέψη των άλλων. Και είναι αναμφισβήτητο γνώρισμα της γοητείας του το ότι ενώ δεν παύει να αναφέρεται, όποτε χρειάζεται, στα αυτονόητα, πουθενά δεν θα συναντήσει κανείς κοινοτοπίες. Πώς γίνεται αυτό; Με τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο ανάγει τα αυτονόητα στο ιστορικό και στο πολιτισμικό πεδίο. Γι’ αυτό και ο θεωρητικός που δεν συμφωνεί μαζί του δυσκολεύεται να του αντιπαρατεθεί –και πάντως να τον ξεπεράσει στην ευχέρεια με την οποία αντιπαρατίθεται στις απόψεις των άλλων.

Εξαιρετικά ενδιαφέροντα είναι τα δοκίμιά του για τον σχετικισμό του 18ου αιώνα, που τον θεωρεί κρίσιμο όσον αφορά την κατοπινή ανάπτυξη των ιδεών στον δυτικό κόσμο, και για τον Βίκο. Στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε και τα δοκίμιά του για τις ουτοπικές ιδέες που σήμερα μοιάζουν να έχουν ξεχαστεί και για τον εθνικισμό.

Ιδιοφυής είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδέει τον εθνικισμό με την εμφάνιση και την επικράτηση του ρομαντισμού, ενός μεγάλου κινήματος που η επίδρασή του δεν περιορίζεται στην τέχνη. Η θυελλώδης επιστροφή των ρομαντικών τα τελευταία χρόνια (με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το αυξανόμενο ενδιαφέρον για το έργο του Ζαν-Ζακ Ρουσό) τον επιβεβαιώνει.

(Ας θυμίσω ακόμη πως ο Μπέρτραντ Ράσελ θεωρούσε ότι ρομαντισμός είχε φιλοσοφικό περιεχόμενο, γι’ αυτό και του αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο με τίτλο Το ρομαντικό κίνημα στην Ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας.)

Ο σύγχρονος εθνικισμός σπανίως παίρνει τη ρομαντική μορφή που είχε κατά τον 19ο αιώνα αλλά «συνδέεται πολύ στενά με κοινωνικές, θρησκευτικές και οικονομικές αδικίες». Κατά συνέπεια «ο φλογερός εθνικισμός δείχνει να είναι το απαραίτητο συστατικό των σύγχρονων επαναστάσεων». Και αυτά ο Μπερλίν τα έλεγε από το 1972 ακόμη, στο καταληκτικό δοκίμιο αυτού του τόμου το οποίο πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Foreign Affairs».

Ο αναγνώστης θα βρει εδώ όλα όσα συνιστούν το σύστημα –κυρίως όμως τα χαρακτηριστικά –της σκέψης του Μπερλίν: την ευρύτητα των ιδεών, τη σημασία που δίνει όχι στη γένεση αλλά στον αντίκτυπό τους στις κοινωνίες και στην Ιστορία, το χάρισμα που διαθέτουν μόνον οι αναλυτικοί φιλόσοφοι να περνά από το ένα επίπεδο στο άλλο με μεγάλη άνεση, την ενασχόλησή του με στοχαστές στους οποίους η ιδιοσυγκρασία παίζει βασικό ρόλο, τις γενικές ιδέες που τον συναρπάζουν και μέσω των οποίων ισορροπούν οι ατομικές περιπτώσεις με τα ευρύτερα σύνολα.

Το Σαθρό υλικό του ανθρώπου είναι ένα σημαντικό βιβλίο που προσφέρει τη δυνατότητα να εκτιμήσει κανείς, όσες ενστάσεις κι αν έχει, «την εσωτερική ποιότητα και την πνευματική ακτινοβολία του Μπερλίν. Τα δοκίμιά του επιβεβαιώνουν τη θέση του στοχαστή στα υψώματα της δυτικής παράδοσης», όπως καταλήγει πολύ ωραία στον πρόλογό του ο Νικόλας Σεβαστάκης.

Ο Μπερλίν διαθέτει μια σπάνια αρετή: να εκτιμά τον αντίπαλο όταν ο τελευταίος έχει αναπτύξει μια συνεκτική και συνεπή ως προς τις αρχές της θεωρία κι έτσι ο δικός του λόγος να είναι πολύ ανατρεπτικότερος εκείνου που χρησιμοποιούν όσοι επιλέγουν την άμεση σύγκρουση. Και από την άποψη αυτή περίοπτη θέση στο βιβλίο «κατέχει το κείμενο για τον Ζοζέφ ντε Μεστρ, τον απηνή πολέμιο του Διαφωτισμού και κεντρικό στοχαστή της αντεπανάστασης», όπως σημειώνει χαρακτηριστικά στον πρόλογό του ο Νικόλας Σεβαστάκης, καθηγητής του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Αξίζει να σταθούμε στο δοκίμιο αυτό που φέρει τον τίτλο Joseph de Maistre και οι απαρχές του φασισμού για δύο λόγους: πρώτον, επειδή εξηγεί το μίσος των ναζιστών για τη Γαλλική Επανάσταση και, δεύτερον, γιατί σήμερα έχουμε την επιστροφή του κοινωνικού δαρβινισμού με άλλες μορφές (οικονομικής φύσεως κυρίως). Ο αναγνώστης έχει επιπλέον το πλεονέκτημα να καταφύγει και στα δύο βιβλία του Ντε Μεστρ που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας: τις Διευκρινίσεις επί των θυσιών (εκδόσεις Πολύτροπον, 2006) και το Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως (εκδόσεις Καστανιώτη, 1999). Είναι το εκτενέστερο κείμενο του βιβλίου. Στην ελληνική έκδοση καλύπτει 120 σελίδες.

Τι ήταν ο Ντε Μεστρ; Ο Μπερλίν παραπέμπει στον Εμίλ Φαγκέ: «Σκληρός απολυταρχικός, μανιώδης θεοκράτης, αδιάλλακτος νομιμόφρονας, απόστολος μιας τερατώδους τριάδας συντιθέμενης από τον πάπα, τον βασιλέα και τον δήμιο, πάντοτε και παντού ο υπέρμαχος του πιο ωμού, του πιο σχολαστικού και του πιο άκαμπτου δογματισμού, σκοτεινή φιγούρα που βγήκε από τον Μεσαίωνα, εν μέρει πολυμαθής σοφός, εν μέρει ιεροεξεταστής, εν μέρει δήμιος».

Ο τρομερός εκείνος στοχαστής, ο οποίος γεννήθηκε το 1753 στο Σαμπερί της Σαβοΐας και πέθανε το 1821 στο Τουρίνο, στα νιάτα του υπήρξε ελευθεροτέκτονας, και μάλιστα με ελαφρώς φιλελεύθερες απόψεις. Η ολική του μεταστροφή επήλθε το 1789 με το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης. Ο Μπερλίν παρακολουθεί τη ζωή παράλληλα με την ανάπτυξη της σκέψης του Ντε Μεστρ ο οποίος –σε αντίθεση με τον Ρουσό που έλεγε πως ο άνθρωπος είναι ελεύθερος αλλά βρίσκεται παντού αλυσοδεμένος –υποστήριζε πως ούτε ισότητα ούτε ελευθερία υπάρχει, αφού «η γέννηση είναι αμαρτία». Οπως τον ερμηνεύει ο Μπερλίν, για τον Μεστρ «οι άνθρωποι ανέχονται ο ένας τον άλλον χάρη στην κοινωνία, χάρη στο κράτος, το οποίο καταστέλλει τις εκτροπές της αδέσμευτης ατομικής κρίσης». Τι πρέπει λοιπόν να γίνει; Για να υπάρχει το ανθρώπινο γένος και να μην αλληλοσπαράσσεται είναι αναγκαίο να τεθεί «υπό τον διττό ζυγό της Εκκλησίας και του κράτους», δηλαδή ο άνθρωπος «να εκμηδενιστεί, να απορροφηθεί στον Λόγο του έθνους» ώστε η ατομική του ύπαρξη «να μετασχηματιστεί σε ένα άλλο –κοινοτικό –ον». Να παραδοθεί επομένως –όχι να συναινέσει. «Κάθε ατομική αντίσταση στο όνομα φανταστικών δικαιωμάτων ή αναγκών θα εξανέμιζε τον κοινωνικό και μεταφυσικό ιστό, ο οποίος έχει τη δύναμη της ζωής».

Δεν είναι λοιπόν ανεξήγητο που ο Ντε Μεστρ θεωρεί πως η βία ενυπάρχει στην καρδιά των πραγμάτων και πως μόνο η απόλυτη εξουσία μπορεί να την ασκεί ελεύθερα ώστε να διασφαλίζεται η ενότητα, αφού το κράτος έχει αυτόνομη ζωή ανεξάρτητη από τα άτομα, και άρα το δικαίωμα να ασκεί βία για να διασφαλίζει όχι μόνο την επιβίωσή του αλλά και την κοινωνική ειρήνη.

Τα παρακάτω τα οποία γράφει για τον ρόλο του δημίου στη μονολιθική κοινωνία που υποστηρίζει μπορεί μεν να προκαλούν απέχθεια, ωστόσο συνιστούν ακραία συνέπεια του σκεπτικού του: «Κανένας ηθικός έπαινος δεν φαίνεται κατάλληλος γι’ αυτόν. Οποιοσδήποτε άλλος μπορεί να υποτεθεί ότι έχει σχέση με ανθρώπινα όντα. Αυτός δεν έχει καμία. Κι όμως, κάθε μεγαλείο, κάθε εξουσία, κάθε πράξη υποταγής θεμελιώνεται στον δήμιο». Επομένως οι «ηλίθιοι», «μοχθηροί» και «αδύναμοι» άνθρωποι οφείλουν να υφίστανται όλα τα μαρτύρια και οι κύριοί τους να επιβάλλουν ανελέητα τους κανόνες και να εξοντώνουν εξίσου ανελέητα τους εχθρούς.

Ποιοι είναι οι εχθροί; Είναι εκείνοι που «ρίχνουν στάχτη στα μάτια του λαού»: οι προτεστάντες, οι γιανσενιστές, οι ντεϊστές, οι αθεϊστές, οι ελευθεροτέκτονες, οι Εβραίοι, οι δημοκράτες, οι επιστήμονες, οι ιακωβίνοι, οι φιλελεύθεροι, οι ωφελιμιστές, οι αντικληρικαλιστές, οι ιδεαλιστές, οι νομικοί, οι δημοσιογράφοι, οι πάσης φύσεως διανοούμενοι, οι μεταρρυθμιστές και οι επαναστάτες.

«Αυτός είναι ο κατάλογος που μάθαμε καλά έκτοτε» λέει ο Μπερλίν και συμπληρώνει: «Συγκεντρώνει για πρώτη φορά, και με ακρίβεια, την κατάσταση των εχθρών του μεγάλου αντεπαναστατικού κινήματος που κατέληξε στον φασισμό. Ο Μεστρ επιχειρεί να στρέψει ενάντια στη νέα και σατανική τάξη που έκανε την ολέθρια επανάσταση πρώτα στην Αμερική και μετά στην Ευρώπη όλη τη βία και τον φανατισμό που πίστευε ότι εξαπέλυσαν οι επαναστάτες στην οικουμένη».

Δεν πρόκειται λοιπόν απλώς για ακραία έκφραση του αυταρχισμού αλλά για κάτι «τρομακτικά μοντέρνο». Το όραμα του Ντε Μεστρ με όλες του τις κατοπινές μεταμφιέσεις «αποτελεί την καρδιά των ολοκληρωτισμών». Δεν απορούμε ως εκ τούτου γιατί ο Μπερλίν θεωρεί τον Ντε Μεστρ έναν τρομακτικό προφήτη της εποχής μας που κατάφερε με το πρόσχημα της ιστορικής ανάλυσης να οραματιστεί την ολοκληρωτική κοινωνία που ο ναζισμός επέβαλε 130 χρόνια αργότερα.

Επέμεινα στο δοκίμιο αυτό επειδή εξηγεί την πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική πρόκληση που συνιστούν όλες οι μορφές φασισμού που έζησε και πλήρωσε η ανθρωπότητα πληρώνοντας βαρύτατο τίμημα. Στο σύστημα του Ντε Μεστρ ο Μπερλίν εντάσσει πλήθος διανοουμένων και θεωρητικών του φασισμού που παρουσιάστηκαν.

Το να εκτιμάς τον αντίπαλο δεν σημαίνει και ότι τον θαυμάζεις. Ορισμένοι νεότεροι θεωρητικοί, όπως ο Ζεβ Στέρνελ, κατηγόρησαν τον Μπερλίν ότι είναι εναντίον των ιδεών του Διαφωτισμού. Αλλά ένας ιστορικός των ιδεών που σαν τον Μπερλίν υποστηρίζει τον πλουραλισμό, είναι εναντίον του σχετικισμού και πιστεύει πως η πολυμορφία είναι η ιδεωδέστερη συνθήκη για να συνυπάρχουν οι άνθρωποι, οι πολιτισμοί και οι κοινωνίες δεν μπορεί παρά να έχει κριτική στάση απέναντι σε κάθε σύστημα και κάθε ιδεολογία που διεκδικεί όλο το πεδίο του επιστητού. Ας θυμίσω εν κατακλείδι πως κριτική στάση έναντι του Διαφωτισμού (μολονότι η οπτική τους ήταν διαφορετική) είχαν και δύο από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Σχολής της Φρανκφούρτης: ο Αντόρνο και ο Χορκχάιμερ.