Σκέψεις και όνειρα ενός σκοτεινού μύθου

Ο Τρότσκι έμεινε στην Τουρκία ως τον Ιούλιο του 1933. Τότε έγραψε δύο από τα σημαντικότερα έργα του: την Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης και το Η ζωή μου. Από εκεί έφυγε για τη Γαλλία όπου έμεινε ως τις 13 Ιουνίου 1935, όταν αναχώρησε για τη Νορβηγία. Στη Νορβηγία έμεινε ως το 1936 που έφυγε για το Μεξικό. Εκεί θα έφτανε το μακρύ χέρι του Στάλιν. Στις 20 Αυγούστου 1940 ένας πράκτορας των σταλινικών, ο Ραμόν Μερκαντέρ, θα τον δολοφονούσε μέσα στο σπίτι το οποίο είχε παραχωρήσει στον Τρότσκι η μεξικανική κυβέρνηση, στο Κογιοακάν, προάστιο της Πόλης του Μεξικού, χτυπώντας τον στο κεφάλι με μια ορειβατική αξίνα.

Στις 27 Φεβρουαρίου 1940 ο Τρότσκι, σαν να προαισθανόταν το τέλος του, έγραψε τη Διαθήκη του, ένα σύντομο κείμενο. Είχαν επιχειρήσει άλλη μία φορά να τον δολοφονήσουν. Στις 24 Μαΐου ένοπλοι με επικεφαλής τον μουραλίστα ζωγράφο Νταβίντ Αλφάρο Σικέιρος πολυβόλησαν το σπίτι του.

Από τις 7 Φεβρουαρίου 1935 ως τις 8 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς ο Τρότσκι κράτησε ημερολόγιο εξηγώντας ότι καταφεύγει σε αυτό σαν ένα «υποκατάστατο της δημοσιογραφίας» επειδή είναι «αποκομμένος από την πολιτική δράση».

Το Ημερολόγιο της εξορίας είναι μέρος του Αρχείου Τρότσκι που βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Εκδόθηκε το 1958 με πρόλογο του Χάιγενουρτ, ο ρόλος του οποίου στην τακτοποίηση και στην ταξινόμηση των ντοκουμέντων που περιέχει το Αρχείο υπήρξε αποφασιστικός. Ηταν ένας φόρος τιμής στον παλιό του μέντορα.

Ανάμεσα στις φυσιογνωμίες του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος ο Τρότσκι διέθετε χωρίς αμφιβολία το μεγαλύτερο λογοτεχνικό ταλέντο και η καλλιέργειά του ήταν εξαιρετική, όπως άλλωστε και η ρητορική του δεινότητα και η στρατιωτική του ιδιοφυΐα. Το ταλέντο του στο γράψιμο είναι εμφανέστατο και στο Ημερολόγιο εξορίας, όπως και η ικανότητά του να διαβάζει τον πολιτικό χάρτη της εποχής του και να αξιολογεί τα πρόσωπα που βρίσκονταν στο προσκήνιο. Μπορεί κανείς να αμφισβητεί την άποψη ότι αν επικρατούσε στην εσωκομματική διαμάχη δεν θα ήταν όσο ανάλγητος υπήρξε ο Στάλιν. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι ο Τρότσκι επηρέασε τους περισσότερους σημαντικούς διανοουμένους, ευρωπαίους και ιδίως αμερικανούς, ασχέτως του ότι μετά τις Δίκες της Μόσχας και τον θάνατό του οι περισσότεροι εγκατέλειψαν την Αριστερά, ενώ δεν ήταν λίγοι και όσοι έκαναν θεαματική στροφή προς τη Δεξιά.

Οι λογοτεχνικές αρετές του Τρότσκι είναι εμφανέστατες και στο Ημερολόγιο, από όπου αναδύονται πτυχές της προσωπικότητας και της ευαισθησίας του, η οποία υποχωρεί μόνον όταν προβάλλονται το πολιτικό καθήκον και η κριτική, που εκφράζεται πάντοτε με οξύτητα. Τα κύρια μελήματά του βεβαίως είναι η κατάσταση της Αριστεράς στην Ευρώπη, οι σχέσεις της με την Κομιντέρν, ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται ο Στάλιν τα ζητήματα του κομμουνιστικού κινήματος σε όλον τον κόσμο αλλά και οι σχέσεις του με τους συμμάχους ή τους αντιπάλους του.

Η κριτική του διατυπώνεται, όπως θα περίμενε κανείς, «από τα αριστερά» και δεν είναι λίγα τα σημεία όπου αποκαλύπτει τις παλινωδίες και τις ευκαιριακές συμμαχίες παλιών του συντρόφων (του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ λόγου χάριν). Τα οικογενειακά του δράματα ήταν επίσης καθοριστικά –και ας προσπαθεί να μην τον καταβάλουν.

Ο Τρότσκι είχε τέσσερα παιδιά. Τη Ζινάιντα (από τον πρώτο του γάμο), που έπασχε από φυματίωση και αυτοκτόνησε το 1933, τη Νίνα (επίσης από τον πρώτο του γάμο), που πέθανε από φυματίωση το 1926, και δύο γιους από τον δεύτερο γάμο του με τη Νατάλια Σέντοβα: τον Λεβ (που πέθανε σε νοσοκομείο του Παρισιού το 1938 αλλά πολλοί πιστεύουν ότι δολοφονήθηκε από τις μυστικές υπηρεσίες του Στάλιν) και τον Σεργκέι.

Στο Ημερολόγιο ο Τρότσκι αναφέρεται συχνά στον Σεργκέι, έναν ικανότατο μηχανικό που δεν τον ενδιέφερε η πολιτική και σε πολύ νεαρή ηλικία είχε γίνει καθηγητής στο Πολυτεχνείο της Μόσχας, ο οποίος όμως φυλακίστηκε και εκτελέστηκε το 1937 την περίοδο του Μεγάλου Τρόμου (για να «αποκατασταθεί», κατά τον ανατριχιαστικό ευφημισμό, το 1988).

Ο Τρότσκι δεν αλληλογραφούσε με τον Σεργκέι στη διάρκεια της παραμονής του στη Γαλλία για λόγους προληπτικούς. Γράμματα έγραφε στον γιο της μόνο η Νατάλια. Αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό για να του σώσει τη ζωή.

Στο Ημερολόγιο διαβάζουμε λεπτομέρειες από τη νομαδική ζωή που ήταν αναγκασμένος να ζει ο Τρότσκι, για τους ανθρώπους του στενού του περιβάλλοντος αλλά και για βιβλία που διάβασε, για την πολιτική κατάσταση της Γαλλίας και τους κινδύνους που συνεπαγόταν η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη. Συχνά συναντούμε αναφορές στην Οκτωβριανή Επανάσταση, στον Λένιν και στη συνεργασία του μαζί του, στους παλιούς μπολσεβίκους, στα στελέχη του Στάλιν και φυσικά στον ίδιο τον Στάλιν. Εντυπωσιακό είναι το ότι αυτός ο ακλόνητος άνθρωπος είχε μια τάση κατάθλιψης, προϊόν προφανώς του γεγονότος ότι ήταν αναγκασμένος να παρακολουθεί από μακριά το πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι στη Σοβιετική Ενωση.

Το Ημερολόγιο περιέχει και ένα όνειρο που είχε δει, όπου πάνω σε ένα πλοίο συνομιλούσε με τον Λένιν, ο οποίος ήταν νεκρός από το 1924. Να τι σημειώνει ανάμεσα σε άλλα στις 26 Ιουνίου 1935:

«Φαίνεσθε σαν να ‘χετε συσσωρεύσει νευρική κόπωση, πρέπει ν’ αναπαυθείτε» (του λέει ο Λένιν). «Αντικρίζοντας τον Λένιν» (λέει ο Τρότσκι) «θυμήθηκα πως ήταν πεθαμένος. Αμέσως προσπάθησα να αποδιώξω αυτή τη σκέψη, για να μπορέσω να τελειώσω τη συζήτηση».

Το όνειρο απασχόλησε τον γάλλο ψυχαναλυτή Ζαν Λακάν στο (ανέκδοτο, δυστυχώς, στα ελληνικά) Σεμινάριο ΙV και τον «μαθητή» του Σλαβόι Ζίζεκ. Σχολιάζοντας τις απόψεις τους ο Σάββας Μιχαήλ έγραψε ένα ενδιαφέρον δοκίμιο με τίτλο Φαντασμάτων επίσκεψις ή Το όνειρο του Τρότσκι, μέρος του οποίου παρατίθεται ως επίμετρο στην ελληνική έκδοση του Ημερολογίου εξορίας. Ο Μιχαήλ αποφαίνεται πολύ σωστά πως «Το Υπαρξιακό δεν μπορεί να ακρωτηριαστεί από το Ιστορικό».

Το βιβλίο δεν μπορεί να διαβαστεί από τον σημερινό αναγνώστη και να κατανοηθεί σε βάθος από μόνο του. Γι’ αυτό και η έκδοση συνοδεύεται από τις σημειώσεις που κατήρτισε ο αείμνηστος μεταφραστής του Λ. Μιχαήλ (Μιχάλης Λίλλης) και αφορούν ονόματα και ιστορικά γεγονότα (μικρά ή μεγάλα) της εποχής. Με τον τρόπο αυτόν το κείμενο αποκτά τη δραστικότητα που θα είχε αν δημοσιευόταν τον καιρό που γράφτηκε. Το γενικότερο ιστορικό περίγραμμα είναι γνωστό στον μέσο αναγνώστη, όμως τα γεγονότα, όπως τα περιγράφει ο Τρότσκι, αποκτούν άλλη διάσταση. Εχει σημασία το πώς παρουσιάζει και σχολιάζει τα πραγματικά πρόσωπα (ακόμη κι όταν εμφανώς τα αδικεί), τα γεγονότα αλλά και τα ιδεολογικά φαντάσματα που στοίχειωσαν τεράστιες μάζες ανθρώπων.

Θα πρέπει να τονίσουμε πως αν κάποιος θέλει να κρίνει τις κρίσεις του Τρότσκι για τα πρόσωπα στα οποία αναφέρονται θα πρέπει να γνωρίζει ποια ήταν η τύχη τους και πόσα από αυτά εξαφανίστηκαν αργότερα, με τις Δίκες της Μόσχας και την περίοδο του Μεγάλου Τρόμου, λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη ποιοι ήταν και πώς συμπεριφέρονται όσοι υπήρξαν σύντροφοι, σύμμαχοι ή αντίπαλοι του Τρότσκι στην εσωκομματική διαμάχη. Οσο κι αν, καθώς λέμε, οι πρωταγωνιστές της Ιστορίας κρίνονται από τις πράξεις τους, έχει μεγάλη σημασία η γνώμη που είχαν για αυτούς εκείνοι που συμπορεύθηκαν ή υπήρξαν αντίπαλοί τους.

Τον Τρότσκι τον συνοδεύουν και σήμερα ο σκοτεινός μύθος και το ιστορικό ανάθεμα που έριξαν πάνω του σταλινικοί και παράλληλα η αγιογραφική εικόνα που δημιούργησαν για αυτόν οι σύμμαχοι και οι οπαδοί του. Ο ίδιος αποκαλύπτει εδώ την ανθρώπινη πλευρά του κι αυτό μάς βοηθά να κατανοήσουμε και το πολιτικό και το προσωπικό του δράμα. Ως έναν βαθμό και τις φοβερές καταστροφές που επακολούθησαν.