Γεώργιος Μπαμπινιώτης: «Δύσκολα» ελληνικά για απαιτητικούς χρήστες

Γεώργιος Μπαμπινιώτης
Εμπλούτισε το λεξιλόγιό σου –
Λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων της Νέας Ελληνικής
Εκδόσεις Κέντρου Λεξικολογίας, 2015,
σελ. 1.432, τιμή 36 ευρώ

Η αρχή έγινε με το πολυσυζητημένο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας το 1998. Από τότε ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης, καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, κυκλοφόρησε από το Κέντρο Λεξικολογίας αρκετά εξειδικευμένα λεξικά, για την ετυμολογία και τα συνώνυμα, για τις δυσκολίες και τα λάθη στη χρήση της ελληνικής, για χρήση στο σχολείο και στο γραφείο. Το νέο, όγδοο κατά σειράν, λεξικό του είναι το Λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων της Νέας Ελληνικής (2015).

«Είναι ένα λεξικό το οποίο θα χαρακτήριζα πρωτότυπο και συγχρόνως ιδιαίτερο έως ιδιόμορφο, με την έννοια ότι έχει μια επιλογή λέξεων που χρησιμοποιούνται σε έναν πιο απαιτητικό λόγο. Απευθύνεται σε ανθρώπους που ήδη έχουν έναν οπλισμό στη γλώσσα και θέλουν να τον βελτιώσουν, επειδή κάτι δεν τους είναι σαφές ή επειδή ψάχνουν μια άλλη χρήση κάποιας λέξης ή επειδή θέλουν να μάθουν μια λέξη που δεν ήξεραν. Υπάρχει, για παράδειγμα, στο λεξικό η λέξη «αρχολίπαρος», η οποία σημαίνει το πρόσωπο που επιθυμεί και επιδιώκει πάρα πολύ τα αξιώματα. Μαζί με αυτό θα βρει ο χρήστης και τα συνώνυμα «αρχομανής», «σπουδάρχης», «σπουδαρχίδης», «φίλαρχος», «θεσιθήρας». Επομένως, κινείται σε ένα επίπεδο με διάφορες επιλογές. Πρόκειται για λέξεις που κουβαλούν επάνω τους μια ιστορικότητα στη χρήση τους και μια ετυμολογική σύνδεση με οικογένειες λέξεων και έχουν επίσης το στοιχείο της έκπληξης. Αυτό το ξάφνιασμα, που λέει ο Ελύτης ότι γίνεται όταν βάλεις δυο λέξεις μαζί που βγάζουν έναν σπινθήρα στην ποίηση που δεν τον βγάζουν αλλού, αυτό το ξάφνιασμα είναι κάτι που επαναλαμβάνεται και σε ένα τέτοιο απαιτητικό λεξιλόγιο. Θα πεις «χαστούκι», θα πεις «σκαμπίλι», αλλά το «ράπισμα» είναι κάτι άλλο».

«Ο προσεγμένος ποιοτικός λόγος είναι ο λόγος που θηρεύει την αρμόζουσα λέξη, την πιο πρόσφορη για ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, αναζητεί τη σημασία σε όλο της το χρωματικό φάσμα, αναζητεί τις συνάψεις των λέξεων και των φράσεων, τη γραμματική τους δήλωση και το όλο ύφος του κειμένου. Ο ίδιος άνθρωπος έχει μια σειρά από μορφές επικοινωνίας και με ένα «κλικ» αλλάζει τον κώδικα και περνά από την απλή συζήτηση που κάνουμε δυο άνθρωποι οι οποίοι έχουμε οικειότητα μεταξύ μας σε ένα άλλο επίπεδο λόγου.

Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, μιλάμε συνήθως για τη γλώσσα των νέων που έχει σχέση με τον κώδικα που χρησιμοποιούν οι νέοι στη γλώσσα της παρέας. Η γλώσσα της παρέας είναι μια άλλη μορφή επικοινωνίας που χρησιμοποιεί το ίδιο άτομο που θα καθίσει να γράψει έκθεση για τις εισαγωγικές εξετάσεις του στο πανεπιστήμιο. Εκεί θα βάλει τα καλά του, θα χρησιμοποιήσει τις καλύτερες λέξεις που γνωρίζει, θα προσέξει τον λόγο του. Βέβαια, δεν είναι μόνο το λεξιλόγιο, με την έννοια της σημασίας, που είναι καίριο –εξίσου καίριες είναι η σύνταξη και η γραμματική, διότι λόγος χωρίς σύνταξη και γραμματική δεν υπάρχει».

«Το λεξικό αυτό είναι για το επίπεδο του λεξιλογίου και επιλεγμένων σημασιών. Εχει σημασία επίσης η σύνταξη εδώ, και η σύνταξη φαίνεται μέσα από τα παραδείγματα, από το πώς συντάσσεται μια λέξη, από το περιβάλλον της, από το πώς χρησιμοποιείται. Εχουμε να κάνουμε με την περίφημη usus, τη χρήση, την προέκταση και την αλληλοτροφοδότηση της σημασίας. Ο Βιτγκενστάιν έχει πει «Πες μου τη χρήση μιας λέξης να σου πω τι σημαίνει». Επιμένω λοιπόν πάρα πολύ στη χρήση δίνοντας σε πρώτο πλάνο κάποιες λέξεις που πάνε μαζί, κατά κάποιον τρόπο επανερχόμενες, και κυρίως τα παραδείγματα, που κυμαίνονται από πέντε έως δύο σε κάθε σημασία, ανάλογα με τη δυσκολία της.

Πρέπει να τονίσω ότι δεν εξαντλώ τις σημασίες που έχει μια λέξη, δεν με ενδιαφέρει αυτό. Ξεχωρίζω τη σημασία που εμφανίζει μια άλλη βαρύτητα, ένα άλλο κύρος, ένα άλλο χρώμα, μικρότερη συχνότητα –υπό κάποιαν έννοια –και γι’ αυτό μεγαλύτερη δυσκολία. Οσο πιο περιορισμένη είναι η συχνότητα μιας λέξης τόσο μεγαλύτερη είναι η δυσκολία της».

«Δεν υπάρχουν απόλυτοι κανόνες. Ο λεξικογράφος αφήνει την πείρα του, τη διαίσθησή του, την επαφή του με τον λόγο, με τα κείμενα, να λειτουργήσει. Και επειδή έχω ασχοληθεί πάρα πολύ με τα κείμενα και την κειμενολογία, είναι ένας χώρος που μου είναι οικείος. Τι επιλέγει λοιπόν ο λεξικογράφος; Επιλέγει λέξεις που ξέρει ότι έχουν ένα άλλο άκουσμα, ένα άλλο κύρος, μια δυσκολία μεγαλύτερη, μια απαίτηση μεγαλύτερη στη χρήση τους ώστε να χρησιμοποιηθούν σε ένα απαιτητικό κείμενο. Να σας δώσω ένα παράδειγμα, μπορώ να χρησιμοποιήσω τη λέξη «ανοησίες», «σαχλαμάρες», «μπούρδες» κ.τ.λ. Οταν πω «φληναφήματα», αυτομάτως βρίσκομαι σε ένα άλλο επίπεδο επικοινωνίας. Οταν θέλω να πω ότι κάτι «είναι γεμάτο από…». Δεν θα πω «είναι φίσκα ή τίγκα», θα πω «βρίθει», «γέμει». Θέλω να πω τον δραστήριο, τον ενεργητικό, με διευκολύνει εδώ το «ρέκτης». Ξέρετε, αυτές οι λέξεις έχουν συχνά μια ιδιαιτερότητα και ακουστικά».

«Από παντού. Σε μια γλώσσα η οποία έχει δημιουργηθεί από δύο ποτάμια, από τη δημώδη προφορική παράδοση και από τη λόγια γραπτή παράδοση, είναι αναμενόμενο να έχουμε μια σύνθεση στοιχείων λεξιλογικών, σημασιών, που προέρχονται και από τα δύο ποτάμια. Eχω και το «αχλύς», έχω και το «καταχνιά», έχω και το «πούσι». Επομένως, μπορώ να αντλήσω λέξεις και από το ένα και από το άλλο ποτάμι, αλλά δεν θα πάρω μια λέξη που τη θεωρώ καθημερινή, γνωστή.

«Βάρδος», «κοσμοκαλόγερος», «εμπατή». Είναι λέξεις που έχουν μια δυσκολία, για τον έναν ή τον άλλον λόγο, ακόμη και το «προσώρας», που είναι καθαρά δημοτικό, ή το «φετφάς». Η επιλογή αφορά το σημασιολογικό φορτίο της λέξης ασχέτως από πού προέρχεται η λέξη. Δεν συμπεριλαμβάνω στο λεξικό εγκυκλοπαιδικά λήμματα για πράγματα που δεν γνωρίζουμε, δεν είναι αυτός ο σκοπός του λεξικού. Αναρωτιόμουν κάθε φορά: Θα τη χρησιμοποιήσω στην επικοινωνία μου αυτή τη λέξη; Θα χρησιμοποιήσω τη λέξη «κορβανάς»; Λέμε «δημόσιος κορβανάς», που είναι άλλο από το «προϋπολογισμός», άρα τη λέξη τη χρησιμοποιούμε, και επομένως την έβαλα στο λεξικό».

«Βέβαια! Αλλο αρχαιοπρεπής και άλλο απαρχαιωμένος. Ο απαρχαιωμένος είναι ο καταργημένος, ο αρχαιοπρεπής είναι αυτός που έχει την πατίνα του χρόνου. Την πατίνα του χρόνου τη χρειαζόμαστε. Υπάρχει στο λεξικό η ωραία λέξη «αρχαιοπινής», που προέρχεται από το «αρχαίος + πίνος». «Πίνος» είναι η σκουριά. Οι αρχαιοπρεπείς λέξεις είναι λοιπόν οι λέξεις που έχουν τη σκουριά του παλιού, τη σκουριά του χρόνου, τη σκουριά της ιστορικότητας που έχουν άλλωστε όλες οι λέξεις.

Εχουμε στην Ελλάδα μια αμβλυμμένη αίσθηση της ιστορικότητας των λέξεων. Λέμε «ουρανός», «γυναίκα», «θάλασσα» και ξεχνούμε ότι είναι αρχαίες λέξεις. Επειδή έχουμε βιώσει την ιστορικότητα των λέξεων μέσα από τη συνέχεια της γλώσσας μας, δεν έχουμε αίσθηση αυτής της ιστορικότητας παρά μόνο με λέξεις αρχαιοπρεπείς, που κατά κάποιον τρόπο «φωνάζουν» την ιστορικότητά τους. Η λέξη «αργυρώνητος» δίνει μια αίσθηση ιστορικότητας που δεν δίνει μια άλλη λέξη του λεξιλογίου μας που μπορεί να είναι παλαιότερη από αυτήν.

Αυτό το λεξικό ήταν κάτι καινούργιο για μένα. Το έφτιαξα με πολύ μεράκι, με επιθυμία κάποιες λέξεις να τις γνωρίσουμε περισσότερο, να τις διασώσουμε, να τις αναδείξουμε, να τις αγαπήσουμε, γιατί τελικά θα μας βοηθήσουν να αποκτήσουμε μια άλλη ποιότητα λόγου».

«Το λεξικό περιλαμβάνει 15.000 παραδείγματα, διότι δεν μπορεί να κατανοήσει κάποιος μια σημασία αν δεν έχει το λεγόμενο διδασκαλικόν παράδειγμα, το οποίο είναι το επιτυχημένο παράδειγμα. Συνήθως τα παραδείγματα αυτά είναι επινοημένα. Εδώ, προέρχονται από Ηλεκτρονικά Σώματα Κειμένων, από τα οποία επιλέγησαν τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Αυτές οι ηλεκτρονικές τράπεζες κειμένων περιλαμβάνουν κείμενα από εφημερίδες, περιοδικά, από τη λογοτεχνία, από επιστημονικά βιβλία, από όλες τις μορφές του λόγου. Γι’ αυτό συναντά κάποιος τα πλέον διαφορετικά κείμενα, από έναν λόγο βιωματικό, συναισθηματικό, μέχρι έναν λόγο ξύλινο, έναν λόγο συντεταγμένο αυστηρά, επιστημονικό ή έναν λόγο λογοτεχνικό. Από τα παραδείγματα, 1.100 παραθέματα έχουν επιλεγεί από τη λογοτεχνία. Είναι ένα τεράστιο υλικό που έχει ένα χαρακτηριστικό: είναι αυθεντικό».

«Δεν θα μπορούσα να μην έχω σχόλια, είμαι ο εισαγαγών τα σχόλια στη λεξικογραφία! Σε ό,τι αφορά την ετυμολογία, αυτή αποτελεί για μένα τη βάση για να θυμάμαι, τις περισσότερες φορές, τη βασική σημασία της λέξης. Δεν αντικαθίσταται με τίποτε, γι’ αυτό επιμένω στην ετυμολογία. Δεν δίνω όμως όλη την ετυμολογική πληροφορία που υπάρχει στο Ετυμολογικό Λεξικό, δίνω μόνο την καίρια πληροφορία για τη σημασία που μας αφορά εδώ».

«Με προσοχή και όταν υπάρχει το κατάλληλο ύφος. Δεν μπορεί να μιλάμε σε ύφος ενός ορισμένου τύπου και να πετάξουμε μια ελληνικούρα. Το περιβάλλον είναι δεσμευτικό για τον ομιλητή –λέγοντα ή γράφοντα –διότι δεν ταιριάζει οτιδήποτε οπουδήποτε. Γι’ αυτό αναφέρομαι σε λόγο προσεγμένο, ο οποίος «σηκώνει» λέξεις όπως «αχλύς» και «άλως». Διαφορετικά, οι λέξεις αυτές είναι παράταιρες και καταλήγουν στοιχείο εντυπωσιασμού, λέξεις που τις εκθέτουμε αντί να τις αναδεικνύουμε. Υποθέτουμε ότι εκείνος που κάνει αυτή την προσπάθεια να εμπλουτίσει το λεξιλόγιό του έχει και αίσθηση ορίων και αίσθηση του γλωσσικού περιβάλλοντος».

«Θέλω κάθε λεξικό μου να έχει τη φυσιογνωμία του και ετούτο δεν μοιάζει με τα προηγούμενα. Οι 4.000 απαιτητικές λέξεις του λεξικού δεν είναι αποσπάσματα και τραβήγματα από το μεγάλο λεξικό –είναι εκ νέου σύνταξη. Το ερμηνευτικό λεξικό έχει ένα εύρος, προσπαθεί σε έκταση να καλύψει όλο το υλικό, όλες τις σημασίες μιας λέξης. Εδώ παίρνω από τις σημασίες που έχει η λέξη αυτές –κυρίως μεταφορικές –που είναι οι πιο δύσκολες, που θα τις χρησιμοποιήσω σε ειδική μορφή επικοινωνίας. Εχει γίνει μια επιλογή και μια επεξεργασία του υλικού διαφορετική από αυτήν που έγινε για το ερμηνευτικό λεξικό».