Κρίστοφερ Ισεργουντ: Το Βερολίνο της πίκρας και της οργής

Η ταινία Καμπαρέ (1972) του Μπομπ Φόσι ήταν μία από τις κορυφαίες επιτυχίες, εμπορικές και καλλιτεχνικές, στην ιστορία του κινηματογράφου. Τιμήθηκε με οκτώ βραβεία Οσκαρ και ανέδειξε τη Λάιζα Μινέλι ως αστέρι πρώτου μεγέθους, με αποτέλεσμα η φωτογραφία της να γίνει εξώφυλλο σε δύο από τα μεγαλύτερα περιοδικά των ΗΠΑ: το Time και το Newsweek. Είχε προηγηθεί η τεράστια επίσης επιτυχία έξι χρόνια νωρίτερα, όταν το μιούζικαλ ανέβηκε στο Μπροντγουέι. Τιμήθηκε με οκτώ βραβεία Τόνι και παιζόταν επί τρία και πλέον χρόνια αδιάκοπα, με τα εισιτήρια να εξαντλούνται σε κάθε παράσταση.

Δεν ήταν πολλοί στην Αμερική όσοι γνώριζαν ότι το μιούζικαλ ήταν βασισμένο στη νουβέλα Σάλι Μπόουλς, μία από τις έξι ιστορίες που συνθέτουν το βιβλίο του Κρίστοφερ Ισεργουντ Αντίο Βερολίνο. Ενδεχομένως και διότι αυτός ο βρετανός συγγραφέας που εγκαταστάθηκε το 1939 στην Αμερική, όπου και πέθανε το 1986, επέλεξε να μείνει στο περιθώριο της δημοσιότητας.

Μολονότι ο Ισεργουντ (όπως και πολλοί άλλοι) θεωρούσε ότι το σημαντικότερο βιβλίο του είναι το Ενας άνδρας μόνος, όπου μας δίνει το πορτρέτο ενός βασανισμένου ομοφυλόφιλου καθηγητή που έχει χάσει τον σύντροφό του, τα διασημότερά του παραμένουν το Αντίο Βερολίνο και Ο κύριος Νόρις αλλάζει τρένα. Αλλωστε, το δεύτερο, όπως έγραψε αργότερα ο ίδιος, ήταν στην αρχή (υποθέτει κανείς προτού λάβει τη μορφή μυθιστορήματος) ενταγμένο στο πρώτο που ο Ισεργουντ είχε σκεφθεί να του δώσει τον τίτλο The Lost.

Τα δύο αυτά βιβλία (όπως και το Ενας άνδρας μόνος) κυκλοφόρησαν και παλαιότερα στα ελληνικά. Τώρα επανεκδίδονται επιβεβαιώνοντας ακόμη μία φορά πως οι σημαντικοί συγγραφείς και τα έργα τους αποτελούν εγγύηση τόσο από ποιοτικής όσο και από εμπορικής πλευράς, ιδιαίτερα στην περίοδο της οικονομικής κρίσης που διανύουμε. Το ότι όμως επανεκδίδονται σχεδόν ταυτοχρόνως (πέρυσι τον Νοέμβριο το Αντίο Βερολίνο και τον περασμένο Απρίλιο το Ο κύριος Νόρις αλλάζει τρένα) έχει μία επιπλέον σημασία: παρά την αυτονομία τους, είναι ουσιαστικά τμήματα του ίδιου έργου και συνιστώ στον αναγνώστη να τα διαβάσει αμφότερα αρχίζοντας από το δεύτερο. Οχι μόνο για τη θεματική και την αφηγηματική τους συγγένεια αλλά και γιατί αλληλοσυμπληρώνονται. Υπάρχει βεβαίως κι ένας πρόσθετος λόγος: οι νέες μεταφράσεις από την Ιωάννα Ηλιάδη είναι καλύτερες από τις προγενέστερες.

Το 1925 ο Ισεργουντ, δευτεροετής φοιτητής στο Κέιμπριτζ, αποβλήθηκε γιατί στις εξετάσεις έγραψε κοροϊδευτικές απαντήσεις. Αυτό τον απελευθέρωσε από τον καταναγκασμό της μητέρας του που τον πίεζε να ακολουθήσει πανεπιστημιακή σταδιοδρομία ενώ εκείνος ήθελε να γίνει συγγραφέας και να ζήσει ερωτικά σύμφωνα με την κλίση του (ήταν ομοφυλόφιλος). Ετσι για τέσσερα χρόνια έκανε δουλειές του ποδαριού ώσπου το 1929 πήγε στο Βερολίνο. Ηταν η πόλη της έκφρασης, των πειραματισμών και της σεξουαλικής ελευθερίας. Η πόλη της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Ο Ισεργουντ έμεινε στο Βερολίνο ως το 1933 και έφυγε με την άνοδο των ναζιστών στην εξουσία. Καρπός των εμπειριών του ήταν τούτα τα δύο βιβλία –και όχι μόνο αυτά -, από τα οποία αναδύονται εκείνη η ταραγμένη εποχή, η ατμόσφαιρα, το ποιόν και τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της, όπως εκφράζονται με ανεπανάληπτο τρόπο στους χαρακτήρες που αναδεικνύει στις αφηγήσεις του.

Το Ο κύριος Νόρις αλλάζει τρένα εκδόθηκε το 1935 και οι δύο κεντρικοί χαρακτήρες του είναι βασισμένοι σε πραγματικά πρόσωπα. Ο αφηγητής ονόματι Γουίλιαμ Μπράνσο (περσόνα του συγγραφέα) συναντά σε ένα τρένο την ώρα που διασχίζει την Ολλανδία τον Αρθουρ Νόρις (κι αυτός βασισμένος σε μια περίεργη προσωπικότητα, τον συγγραφέα και τυχοδιώκτη Τζέραλντ Χάμιλτον). Προορισμός του ταξιδιού και των δύο είναι το Βερολίνο. Ο Νόρις ταξιδεύει με πλαστό διαβατήριο αλλά καταφέρνει χωρίς δυσκολία να περάσει τα σύνορα. Ανάμεσά τους αναπτύσσεται συμπάθεια –που αργότερα θα εξελιχθεί σε μια περίεργη φιλία. Ο Νόρις καλεί τον Μπράνσο για δείπνο στο σπίτι του στο Βερολίνο, όπου ο τελευταίος συναντά τον αγροίκο υπηρέτη του πρώτου ονόματι Σμιτ.

Ο Νόρις είναι σχεδόν άφραγκος, έχει μπει παλαιότερα στη φυλακή και είναι άγνωστο πόσα χρωστάει στον υπηρέτη του, από τον οποίο δεν μπορεί να απαλλαγεί. Εχει σεξουαλικά βίτσια (είναι μαζοχιστής, πηγαίνει με πόρνες και τους ζητάει να τον μαστιγώνουν).

Ο Μπράντσο προσπορίζεται τα προς το ζην διδάσκοντας αγγλικά (όπως έκανε και ο Ισεργουντ όταν ζούσε στο Βερολίνο). Ο Νόρις δεν είναι μόνο άφραγκος και μαζοχιστής, είναι και sui generis κομμουνιστής που σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα προβληματικά στοιχεία του χαρακτήρα του συνιστά μεγάλο κίνδυνο στη Γερμανία την εποχή της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία.

Κάποια στιγμή έρχεται σε επαφή με τους κομμουνιστικούς κύκλους της πόλης και ο Μπράντσο που συναντά τον Λούντβιχ Μπάγερ. (Kαι αυτός ο χαρακτήρας είναι βασισμένος σε πραγματικό πρόσωπο, τον Βίλι Μίντσενμπεργκ, στέλεχος του Kομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας.) Ο Μπάγερ τον προειδοποιεί ότι ο Νόρις είναι πράκτορας των Γάλλων, γνωστός στις αρχές και στους κομμουνιστές του Βερολίνου.

Ο Μπράντσο διαπιστώνει σύντομα πως τους παρακολουθεί η αστυνομία. Συνιστά στον Νόρις να εγκαταλείψει το Βερολίνο και ο ίδιος επιστρέφει στην Αγγλία, ενώ ο Νόρις φεύγει από τη Γερμανία και αρχίζει να περιπλανάται στη Λατινική Αμερική, από όπου του στέλνει κάρτες με λακωνικές αναφορές στη ζωή του. Στο μεταξύ, μετά τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ το ναζιστικό καθεστώς έχει εξοντώσει τους συντρόφους του Νόρις.

Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η υπόθεση του μυθιστορήματος, το οποίο, όπως συμβαίνει σε πολλά πεζογραφήματα του Μεσοπολέμου, παραμένει ανοιχτό. Είναι βιβλίο μιας άγριας εποχής όπου οι πρωταγωνιστές αλλά και οι δευτεραγωνιστές της καταλήγουν να γίνουν θύματα όχι μόνο των καιρών και των αντιπάλων τους αλλά και του ίδιου τους του εαυτού.

Το βιβλίο είναι έργο σπουδαίου στυλίστα. Οι διάλογοι του Ισεργουντ δεν αποκαλύπτουν μόνο τον χαρακτήρα των ανθρώπων αλλά και τα γνωρίσματα του περιβάλλοντος. Ο αναγνώστης μεταφέρεται στην εποχή από τις πρώτες σελίδες –και αυτό μόνο οι προικισμένοι συγγραφείς το καταφέρνουν, με τρόπο μοναδικό που σου μεταβιβάζει την αίσθηση του πώς θα ένιωθες «αν βρισκόσουν ο ίδιος σε αυτή την πόλη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή», όπως τονίζει ο Τζέιμς Φέντον. Και αυτό ισχύει και για το Αντίο Βερολίνο.