Συνύφανση. Μια αρχαιολογία των σχέσεων
μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων
Μετάφραση Ν. Κούρκουλος
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου,
Αθήνα, 2014, σελ. 352, τιμή 24,50 ευρώ
«Το φως στη λάμπα τρεμοσβήνει και πεθαίνει. Ο άνεμος πετάει τα χαρτιά στο πάτωμα. Δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω το τηλέφωνο επειδή κάποιο σύρμα στα ακουστικά αποσυνδέθηκε. Το νερό στο βάζο με τα λουλούδια εξατμίζεται και τα λουλούδια μαραίνονται και πεθαίνουν. Ολα αυτά με τραβούν στα πράγματα και στις ζωές τους. Πρέπει να επιδιορθώσω τα πράγματα, να φωνάξω ηλεκτρολόγο, να ξαναγεμίσω το βάζο, να βγω και ν’ αγοράσω άλλα λουλούδια…» γράφει ο Ian Hodder, καθηγητής της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Stanford, που πιστεύει ότι τα πράγματα παγιδεύουν, αντιστέκονται, συνυφαίνονται με τη ζωή μας και εν τέλει φτιάχνουν εμάς τους ίδιους κατά πολλούς τρόπους.
Τα τελευταία χρόνια οι κοινωνικές επιστήμες στρέφονται στα τέχνεργα και στη σχέση τους με τον άνθρωπο, από τον οποίο εξαρτώνται εξ ορισμού. Η μελέτη των πραγμάτων όμως είναι συνήθως ανθρωποκεντρική και οι επιστήμονες τα προσεγγίζουν ως κάτι που οι άνθρωποι κατασκευάζουν, χρησιμοποιούν, απορρίπτουν, αναπαριστούν κ.ο.κ. Στις σχετικές μελέτες, δηλαδή, τον πρώτο λόγο έχει το ανθρώπινο και το κοινωνικό και η ανθρώπινη χρήση των πραγμάτων.
Ο I. Hodder με τη θεωρία της Συνύφανσης πρωτοτυπεί και μελετά το θέμα από τη μεριά των πραγμάτων. Υποστηρίζει πειστικά και με πλήθος παραδειγμάτων ότι τα πράγματα, που τα ονομάζουμε άψυχα και πιστεύουμε ότι ορθώνονται αντικειμενικά απέναντι στις πρόσκαιρες και αβέβαιες ζωές μας, στην πραγματικότητα διαρκώς αλλάζουν, κινούνται, έλκονται ή απωθούνται μεταξύ τους, έχουν φόρτιση, δύναμη και ταχύτητα, θερμότητα. Εν ολίγοις, είναι οντότητες, έχουν μιαν ύπαρξη που «στέκεται» στον δρόμο μας, που αντιπαρατίθεται, ενώ εμείς με τις καθημερινές μας δοσοληψίες στηριζόμαστε στην υποτιθέμενη σταθερότητά τους, για να διαπιστώσουμε τελικά ότι «η ζωή είναι αυτό που μας συμβαίνει ενώ εμείς κάνουμε άλλα σχέδια».
Βεβαίως, ο Bruno Latour (Ουδέποτε υπήρξαμε μοντέρνοι, Σύναλμα, 2000) έχει υποστηρίξει ήδη στη θεωρία του «δίκτυο – δράστης» ότι ύλη και κοινωνία εμπλέκονται και αλληλεπιδρούν με τρόπους τυχαίους και απρόσμενους. Ο Hodder όμως εστιάζει στις μορφές εξάρτησής μας από τα πράγματα και στη συνύφανση της ανθρώπινης ζωής με τη ζωή των πραγμάτων. Μια συνύφανση με τόσο μακρές, περίπλοκες και χαοτικές κλωστές που γίνεται δύσκολο για τους ανθρώπους να τις ελέγξουν, να τις κατανοήσουν και να τις προβλέψουν.
Τα πράγματα έχουν πάλλουσες ζωές, υποστηρίζει ο Hodder και υπάρχουν σ’ έναν κόσμο που είναι σε κάποιον βαθμό δικός τους. Αυτός ο υλικός κόσμος συνυφαίνεται με τον κοινωνικό κόσμο των ανθρώπων, οι οποίοι αιχμαλωτίζονται σ’ έναν διπλό δεσμό, εξαρτημένοι από πράγματα που εξαρτώνται από ανθρώπους.
Η απειθαρχία των πραγμάτων και ο ιδιαίτερος υλικός χαρακτήρας τους υπεισέρχονται στις διαδικασίες της σκέψης μας και αποκλείουν κάθε «αντικειμενικότητα» στη σχέση μας μαζί τους. Καθώς όμως ερεθίζουν τις αισθήσεις και τις νοητικές μας λειτουργίες, συνεισφέρουν στις γνώσεις μας, και όχι μόνο: ο Δαρβίνος είχε εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκε η δομή του χεριού μας με τη χρήση των εργαλείων.
Ο Hodder εξηγεί ότι άνθρωποι και πράγματα εξαρτώνται από άλλους ανθρώπους και άλλα πράγματα σε μακρές αλυσίδες που επεκτείνονται στον χώρο και στον χρόνο. Και είναι πολύ δύσκολο για τους ανθρώπους να ελέγξουν τις πολυποίκιλες διασυνδέσεις και να προβλέψουν πιθανές εκβάσεις γιατί τα πράγματα είναι απείθαρχα και ασταθή και ζουν σε διαφορετικές χρονικότητες. Ετσι οι άνθρωποι τρέχουν πάντα κατά μήκος των αλυσίδων για να επιδιορθώσουν πράγματα, παρασυρόμενοι σε περαιτέρω εξαρτήσεις.
Νομίζουμε ότι τα πράγματα είναι σταθερά, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή εργαζόμαστε ή κάποιος εργάζεται γι’ αυτά και ολόκληρη η κοινωνία εξαρτάται από τις ικανότητές μας να διαχειριζόμαστε αποτελεσματικά την πάλλουσα φύση των πραγμάτων για να παραχθεί το αποτέλεσμα της σταθερότητας. Με αυτόν τον τρόπο ο ίδιος ο άνθρωπος σκάβει τον λάκκο των εξαρτήσεων από τα πράγματα, καθώς οι πλευρές του λάκκου αυτού είναι ασταθείς, κινδυνεύουν να πέσουν και χρειάζονται πάντα υποστυλώματα. Δηλαδή, οι άνθρωποι πρέπει να διορθώνουν τα πράγματα που χαλάνε, να κάνουν περαιτέρω επενδύσεις, να χρησιμοποιούν νέα εργαλεία, να αναζητούν νέες λύσεις, να δημιουργούν νέους θεσμούς, να αναπτύσσουν νέες κοινωνικές σχέσεις κ.ο.κ. Η επιδιόρθωση κάθε φορά συμβαίνει μέσα στην υφιστάμενη συνύφανση, όμως ταυτόχρονα την επεκτείνει, γιατί τα πράγματα πάνε στραβά με απροσδόκητους τρόπους. Και τελικά δεν είναι οι υλικές συνθήκες της κοινωνικής ζωής εκείνο που επικαθορίζει την κατεύθυνση της αλλαγής αλλά η παγίδευση σε ετερογενείς, απρόσμενες συνυφάνσεις…
Με τη θεωρία της Συνύφανσης ο Hodder συγκροτεί μια επιστημονική αρχαιολογία των ανθρώπων και των πραγμάτων χωρίς να επιστρέφει στην αντίθεση υποκειμένου / αντικειμένου αλλά αναζητώντας τρόπους που θα γεφυρώσουν τον πολιτισμό και τη βιολογία με την ύλη. Και η μελέτη του επάνω στα ανθρώπινα και τα μη ανθρώπινα φανερώνει ότι «ζούμε τις ζωές μας παλεύοντας ανάμεσα σε ιστούς ανάγκης και δυνατότητας, κάνοντας ό,τι μπορούμε, πασχίζοντας, αβέβαιοι για το τι συμβαίνει τις περισσότερες στιγμές, μη γνωρίζοντας τα αποτελέσματα των πράξεών μας ή το γιατί. Δεν μπορούμε ποτέ να συγυρίσουμε όλη αυτή την ακαταστασία…».
Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
