Χάρολντ Τζέιμς: Η ελληνική κρίση ανέδειξε τις αδυναμίες της Ε.Ε.

Οταν στα τέλη Μαρτίου του 2013 η Κύπρος βίωνε τους αναγκαστικούς περιορισμούς στη διακίνηση των κεφαλαίων, εκείνος έγραφε στον βρετανικό «Guardian» ότι «μπορεί μεν να διασώθηκε η χώρα αλλά η Νομισματική Ενωση στην Ευρώπη είναι αδύνατον να αντέξει χωρίς να τη στηρίζει μια Πολιτική Ενωση», στόχο με τον οποίο μάλλον συμφωνούν οι περισσότεροι αναλυτές, ακόμη και αν έχουν επί μέρους διαφωνίες ως προς τους τρόπους επίτευξής του. Ο Χάρολντ Τζέιμς, καθηγητής Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον στις ΗΠΑ, ειδικεύεται στην οικονομική ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης και πιο συγκεκριμένα της Γερμανίας. Στο βιβλίο του Μια γερμανική ταυτότητα, 1770-1990 του 1989 είχε αναδείξει ως πρωταρχικό τον ρόλο, από τον 19ο αιώνα ακόμη, της οικονομικής ευρωστίας για τους Γερμανούς, η απουσία της οποίας δύναται να προκαλέσει διαλυτικές διαθέσεις στο εσωτερικό, σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.

To 2012 εξέδωσε το πλέον πρόσφατο βιβλίο του υπό τον τίτλο Making the European Monetary Union (Belknap Press, Harvard University Press), μια πρωτότυπη μελέτη όπου παρακολουθεί και αναλύει τη μακρά ιστορική διαδικασία της οικονομικής και νομισματικής ενοποίησης στην Ευρώπη. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι για την εν εξελίξει ευρωπαϊκή κρίση δεν ευθύνεται επί της αρχής το κοινό νόμισμα αλλά ότι τα σημερινά προβλήματα έχουν τις ρίζες τους στην εποχή που «επινοήθηκε» το ευρώ, διότι τότε ακριβώς τα προβλήματα παρέμεναν ακόμη ζητήματα, ζητήματα που ναι μεν συζητήθηκαν εκτενώς αλλά ουδέποτε επιλύθηκαν: «Ενώ οι κεντρικοί τραπεζίτες είχαν συλλάβει καλά τη νομισματική πλευρά της ένωσης, τα υπόλοιπα προαπαιτούμενα για την οικονομική σταθερότητα υπερέβαιναν τότε τον ρόλο τους. Ζητήματα όπως οι δημοσιονομικοί κανόνες και μια ευρεία εποπτεία των τραπεζών ήταν μέσα στον κοινό σχεδιασμό κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990, αλλά παρέμειναν τελικώς ως αρμοδιότητες στα χέρια των κρατών-μελών. Εκείνη η παράλειψη αποδείχθηκε μια βασική αιτία της κρίσης χρόνια αργότερα» σημειώνει. Το ευρώ διαμορφώθηκε, κοντολογίς, μέσα από τη συνεχή σύγκρουση πολιτικών και τεχνοκρατών, μια σύγκρουση που, σύμφωνα με τον Χάρολντ Τζέιμς, θα συνεχιστεί στο μέλλον με ή χωρίς το ευρώ. Επιπροσθέτως ο ίδιος θεωρεί ότι με αυτό το βιβλίο καταρρίπτει αρκετούς μύθους, όπως ότι το ευρώ ήταν ουσιαστικώς ένα πολιτικό εγχείρημα (οι καθοριστικές αποφάσεις, ωστόσο, προηγήθηκαν της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου) ή ότι το ευρώ κατέστη το προμελετημένο «όχημα» για την εδραίωση της οικονομικής ηγεμονίας της Γερμανίας στην Ευρώπη, κάτι που ο ίδιος χαρακτηρίζει λίγο-πολύ «θεωρία συνωμοσίας».

«Οι διαπραγματεύσεις έγιναν μέσα σε ένα κλίμα έντασης, κάτι που με γέμισε προβληματισμό. Και οι δύο πλευρές είχαν μια πολύ επικίνδυνη στρατηγική ακολουθώντας τους όρους του «game of chicken» (το παιχνίδι του δειλού), αλλά έγινε γρήγορα αντιληπτό από όλους ότι η Ελλάδα έπρεπε να έλθει σε κάποια συμφωνία με τους εταίρους της, διαφορετικά οι επιπτώσεις θα ήταν πραγματικά δυσβάσταχτες για την ίδια. Φάνηκε πάντως ότι η νέα ελληνική κυβέρνηση, χωρίς να λέω ότι ήταν απολύτως αφελής, είχε στο μυαλό της μια ευρύτερη αλλαγή πολιτικής όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη. Θεωρούσε ότι μια επαπειλούμενη κατάρρευση της Ελλάδας θα τρόμαζε τους εταίρους της και πράγματι στις αγορές υπήρχε μια έντονη ανησυχία για το ενδεχόμενο μιας ευρύτερης κατάρρευσης αμέσως μετά. Εγινε όμως κατανοητό ότι το βάρος της καταστροφής θα έπεφτε κυρίως πάνω στην ελληνική πλευρά. Η επομένη θα ήταν ένα χάος. Αποδείχθηκε εξαιρετικά δύσκολη η υλοποίηση μιας τέτοιας απειλής».

«Ασφαλώς. Και υπό αυτήν ακριβώς την έννοια ήταν μια καλή συμφωνία. Στην πραγματικότητα όμως δεν υπήρχε εναλλακτική για την Ελλάδα. Το 2012, επί παραδείγματι, όλοι ανησυχούσαν ότι ενδεχόμενη ελληνική κατάρρευση θα οδηγούσε σε ένα ντόμινο, με τις χώρες-μέλη να εγκαταλείπουν την ευρωζώνη η μία μετά την άλλη. Ο,τι όμως κάνει τα πράγματα διαφορετικά εν έτει 2015, κατά την άποψή μου, είναι η διαδεδομένη αντίληψη ότι η Ελλάδα είναι σε πολύ πιο επισφαλή θέση σε σχέση με τότε, ότι η Ελλάδα είναι σε μια ακόμη πιο εύθραυστη κατάσταση σε σχέση με άλλες περιφερειακές οικονομίες, αλλά και το γεγονός ότι σήμερα είναι μικρότερος απ’ ό,τι το 2012 ο φόβος της «μόλυνσης» από την έκθεση στην Ελλάδα».

«Θεωρώ ότι υπάρχουν πολλά ελαττώματα στην ίδια τη Συνθήκη του Μάαστριχτ. Τα βασικότερα εξ αυτών είναι ότι, πρώτον, θα έπρεπε να υπάρχει επαρκέστερη προσήλωση στη δημοσιονομική πειθαρχία των κρατών-μελών και ακόμη μεγαλύτερη προσοχή σε μηχανισμούς που προστατεύουν την οικονομική σταθερότητα. Δεν έγινε τότε, λ.χ., και καθυστερεί ακόμη και σήμερα η λεγόμενη τραπεζική ένωση. Αυτό είχε συνέπειες, όπως αποδεικνύεται σήμερα. Η Ελλάδα αναδεικνύεται σε παραδειγματική περίπτωση αυτής της υπόθεσης. Επέδειξε δημοσιονομική απειθαρχία, τα στατιστικά στοιχεία της ήταν τουλάχιστον παράξενα και γενικότερα η χώρα ακολούθησε έναν δρόμο οικονομικής ανορθοδοξίας, κάτι που φάνηκε να αντιμετωπίζεται, σταδιακά τουλάχιστον, με τα προγράμματα στήριξης των τελευταίων χρόνων. Εννοώ την επιστροφή της ελληνικής οικονομίας σε μια κανονικότητα. Είναι, από την άλλη μεριά, απολύτως θεμιτό για την Ελλάδα να ζητήσει τη μόνιμη, θεσμική και οικονομική, βοήθεια της Ενωσης για επί μέρους κοινά ευρωπαϊκά προβλήματα όπως είναι το μεταναστευτικό που πράγματι τη «βαραίνει». Σε ό,τι αφορά τώρα τη Γερμανία δεν νομίζω ότι είναι πιο επιφυλακτική από τα υπόλοιπα κράτη-μέλη. Παράδοση της επιφυλακτικότητας στην οποία αναφέρεστε έχει μάλλον η Γαλλία περισσότερο. Οι Γερμανοί έχουν μάθει να λειτουργούν στο πλαίσιο μιας ομοσπονδίας (σ.σ.: γερμανικά κρατίδια) όπου η κυριαρχία επιμερίζεται σε διαφορετικά επίπεδα και δεν έχει συγκεντρωτικό χαρακτήρα».

«Πιστεύω ακόμη ότι μπορούμε να μάθουμε από την ιστορική πείρα άλλων χωρών. Στις ΗΠΑ, λ.χ., η αμοιβαιοποίηση του χρέους δεν έγινε αμέσως και όταν έγινε δεν αποδείχθηκε πανάκεια για τη λειτουργία της αμερικανικής ομοσπονδίας. Αυτό ακριβώς προσπαθούν να πουν κάποιοι στη Γερμανία και πράγματι μια αμοιβαιοποίηση του χρέους στην Ευρώπη, τα λεγόμενα ευρωομόλογα, υπό τις παρούσες συνθήκες δεν θα ήταν ικανοποιητική. Επίσης δεν αποδίδουν απαραιτήτως οι απλές μεταβιβάσεις κεφαλαίων από τις πλουσιότερες στις φτωχότερες χώρες. Η Ευρώπη πρέπει να δημιουργήσει μηχανισμούς δημοσιονομικής εξισορρόπησης και κοινωνικής ασφαλείας, βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους. Οι Ευρωπαίοι πρέπει να συνεργαστούν περισσότερο από ποτέ άλλοτε στη βάση των όσων πλεονεκτημάτων τους συνδέουν. Μια πραγματική ομοσπονδία όμως λειτουργεί με την εμβάθυνση των κανόνων και των δεσμεύσεων και με υπευθυνότητα».